ملاک‌هايي براي زي طلبگي
برای داوری درباره خوبی و بدی رفتار آدمیان و صفات و جلوههای ظاهری آنان، مهمترین عنصر، یافتن شاخصها و معیارهایی است كه با آن بتوان بایستگی یا ناشایستگی را محك زد. این شاخصها، به عنوان قوانین و قضایای كلی، كبرای قیاس اخلاقیاند و استدلال ما را بر خوبی یا بدی یك رفتار یا حالت، كامل میكنند.
هر یك از این ملاكها، حد وسط احتجاج، یا حد مشتركی است كه واسطه اثبات خوبی یا بدی بر فعل یا حالتی میشود. میتوان این شاخصها را «قواعد رفتار» یا «اصول عمل» نامید. این شاخصها، بایدها و نبایدهای كلانی هستند كه بر مصادیق متنوع و فراوانی سایه میگسترند.
زی طلبگی در جایی محقق میشود كه طلبه در معرض نگاه دیگری قرار گرفته و دیده دیگری او را میپاید
همانگونه كه در معنای زی اشاره شد، این كلمه، جلوه ظاهری و نمود بیرونی انسانها است. بنابراین، در معنای آن، وجود ناظر خارجی فرض شده است. زی طلبگی در جایی محقق میشود كه طلبه در معرض نگاه دیگری قرار گرفته و دیده دیگری او را میپاید. بنابراین، زی با ملاحظه نگاه دیگران و موضعگیری در مقابل قضاوت عرفی ملازمه دارد.
ممكن است كاری ـ فی نفسه و ثبوتاً، یعنی با قطع نظر از نگاه دیگران ـ بد باشد. در این بحث به بدی یا خوبی ثبوتی افعال اشارهای نداریم، بلكه خوبی و بدی آن را مقید به نگاه دیگران میرسیم. بدین ترتیب، بحث از عرف حلقه واسطی است كه گره از ملاك اصلی در زی طلبگی میگشاید و چه بسا سایر ملاكها را در بر گیرد؛ یعنی ممكن است شاخصهای دیگری كه پس از این ذكر میشود، قابلیت ارجاع به این شاخص (پیروی از عرف) را داشته باشد.
1ـ پیروی از عرف یا ملاحظه آن
مؤنِ تراز دین در صدد جلب رضای خدا است و هیچ عامل برانگیزنده دیگری در رفتار و تصمیم او اثر ندارد. اخلاق توحیدی نفی همه طاغوتها و عبودیت محض پروردگار را فرمان میدهد و از دلدادگی و سرسپردگی به هر عامل دیگری در كنار خدا باز میدارد.
بعد از ملاك دانستن فرمان خدا اگر خدای متعال به فرمانبری از كسی امر كرده باشد، از باب اطاعت فرمان او، باید از آن كس تبعیت كرد؛ مثلاً خدا به اطاعت پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله یا احترام به پدر و مادر فرمان داده است. در این موارد، اطاعت از غیر خدا یا احترام به غیر خدا دقیقاً مقتضای بندگی او است و غیر خدا در كنار خدا قرار ندارد؛ بلكه احترام به وی در طول احترام به خدا و اطاعت از او، لازمه اطاعت خدا است.
اگر ثابت شود خدای متعال در مواردی به پیگیری روش عرفی رضایت یا فرمان داده است، توجه به نگاه مردم و و كسب خشنودی آنان در این موارد، هرگز به معنای عوامزدگی یا ریاكاری مذموم نیست. برعكس این توصیه، توصیه به اخلاص و گسترش دایره عبودیت خدا از باطن به صحنه ظاهر و از خلوت به جلوت است.
میتوان ادعا كرد كه رعایت مطالبات عرفی، اجمالاً در شریعت اسلام توصیه شده است. نمیتوان انكار كرد كه بیتوجهی به قضاوتها، اظهار نظرها، پسندها، انتظارات، درخواستها، تأثرات و انفعالات، انزجار و اشتیاقها، روش و رویه، تلقیها و نوع برداشت دیگران، اجمالاً مطلوب نیست. محدوده و شرایطی نیز برای آن وجود دارد كه باید از منابع دین استخراج گردد؛ اما پیش از ورود در بحث قرآنی ـ روایی لازم است به روش دیگری موضوع عرف را تقریر و صورت مسئله را نمایان سازیم:1ـ برخی از جلوهها و افعال در نظر توده مردم زشت و ناروا و بعضی دیگر پسندیده و زیبا است. مرتكب این افعال نیز، یا مورد ستایش یا مورد سرزنش و نكوهش مردم واقع میشود.
گویا مردم درباره خوبی یا بدی پارهای از رفتارها یا حالات، داوری مورد اتفاق نسبی دارند و به مدح یا مذمت افراد بر اساس این داوری میپردازند.2ـ انسانها دارای خرد، وجدان، فطرت و گرایشهای معنوی هستند. بر این اساس، میتوان حدس زد كه دست كم پارهای از داوریها یا مطالبات عرفی، برخاسته از حكمت و وجدان عمومی باشد. توده عقلا غالبا از سر عقل و به ملاحظه مصالح عمومی ـ نه از سر هوس و بدون حكمت ـ احكامی درباره حسن و قبح امور صادر میكنند. البته از آنجا كه انسان علاوه بر این بعد متعالی دارای هوسها و گرایشهای پست نیز میباشد، ممكن است برخی از داوریها و مطالباتاش برخاسته از این گرایشها باشد.
3ـ توجه به این موضوع، ما را نسبت به داوریهای عرفی حساس میكند. اگر احتمال دهیم كه این اظهار نظرها ریشه اخلاقی، فطری و عقلانی داشته باشد، باید بدان به دیده احترام بنگریم. از این جهت، لازم است در مواردی كه عرف قضاوت روشنی دارد، برای یافتن حكمت و سرچشمه آن تلاش كنیم. چرا عرف یك كار را زشت و كار دیگری را پسندیده تلقی میكند؟
منبع:
زي طلبگي - محمد عالم زاده نوري
تنظيم: محمد حسين امين - گروه حوزه علميه تبيان
