نمایشگاه یا فروشگاه؟ مسئله این نیست

ورودی نمایشگاه بین‌المللی کتاب امسال، چند روز دیگر به روی عموم مردم باز می‌شود و مشتاقان این رسانه مکتوب چند هزار ساله، می‌روند تا در کنار دیدن غرفه‌ها، کتاب‌های موردنظر خود را خریداری کنند.

این موضوع به ظاهر ساده، یعنی نمایشگاهی که در عین حال فروشگاه است؛ هر سال نظرات مثبت و منفی زیادی را به دنبال دارد که طبق رسم معهود موارد فرهنگی کشور به نتیجه نمی‌رسد و می‌رود تا سال دیگر دوباره تکرار شود!

مخالفان نمایشگاه

بیشتر کتابفروشانی که ناشر نیستند، فروشگاهی بودن نمایشگاه کتاب را نمی‌پسندند چرا که به این نتیجه رسیده‌اند خیلی از خریداران کتاب به دلیل دسترسی، فراوانی و گستردگی رسانه‌ای نمایشگاه، خرید سالانه خود را انجام می‌دهند و برای این کار دلایل دیگری چون جلوگیری از اتلاف وقت، هزینه آمد و شد و به ویژه تخفیف‌های 10 تا 30 درصدی نماشگاه دارند. این زاویه دید به‌طور کامل، صحیح و معقول است اما نکته‌ای که به تقریب، همه از آن غافلند، این است که اشتیاق مذکور خریداران در نمایشگاه کتاب، به خودی خود، جنبه مثبتی برای بازار کتاب کل کشور و در نگاه کلی، شبکه توزیع آن است.

مشکلات لاینحل همیشگی

باید توجه داشت که نمایشگاه کتاب تهران، یکی از بزرگ‌ترین نمایشگاه‌های جهان است و حضور ناشران مختلف بین‌المللی و نیز کثرت عناوین و کتاب‌های حاضر در آن، آن را به مهم‌ترین رویداد فرهنگی سالانه کشور تبدیل می‌کند. برپایی این نمایشگاه 10 روزه، یک سال انرژی و وقت معاونت فرهنگی ارشاد را به خود اختصاص می‌دهد تا گامی دیگر به سوی ارتقای فرهنگ کتابخوانی و مطالعه کشور برداشته شود. با این حال، وجود مواردی چون تنگنای معیشتی جامعه کتابخوان کشور، استیلای رسانه‌های رقیب چون تلویزیون، بازی‌های رایانه‌ای، فیلم‌های سینمایی، اینترنت و سرگرمی‌های مختلف دیگر بر کتاب، نبود حمایت جدی از اهالی قلم به‌ویژه مولفان و مترجمانی که به‌صورت آزاد کار می‌کنند، لاینحل باقی ماندن مشکلات ممیزی و صدور مجوز کتاب‌ها با وجود گذشت قریب یک سال از قول بهمن دری در خصوص رفع آن و تاثیر تورم روزافزون منبعث از حذف یارانه‌ها بر صنعت چاپ و نشر که باعث بالارفتن قیمت کتاب می‌شود، همه و همه دست به دست هم می‌دهند تا عوامل صنعت نشر کتاب از تولید گرفته تا توزیع ناراضی باشند و در این میان تعداد کتابخوانان، با وجود رشد روزافزون جمعیت، ثابت بماند یا حتی کمتر شود.

مراجعان تفریحی!

پیش از آنکه محل نمایشگاه کتاب تهران به مصلا منتقل شود، نگاه تفریحی و پیک‌نیکی به نمایشگاه بیشتر بود و مشاهده می‌شد که بسیاری از خانواده‌ها، چمن‌های نمایشگاه را اشغال می‌کردند بی‌آنکه توجهی به کتاب داشته باشند. برخی نیز برای خرید از بازار مکاره‌ای که در حواشی ورودی‌های اصلی نمایشگاه برپا می‌شد و از شیر مرغ تا جان آدمیزاد در آن بود، مراجعه می‌کردند و برای رفع خستگی سری هم به فضاهای سبز نمایشگاه می‌زدند.

این موارد با توجه به تغییرات فعلی، بسیار کمتر شده است اما مسئله‌ای که هنوز باقی مانده و به اشتباه در آمار مراجعان به نمایشگاه آورده می‌شود، دانش‌آموزان و دانشجویانی هستند که فقط برای خرید کتاب‌های درسی، آموزشی و کمک آموزشی به نمایشگاه مراجعه می‌کنند و بسیاری از آنها حتی سری به غرفه‌های دیگر کتاب نمی‌زنند. اگر تدبیری اندیشیده شود که در غرفه‌های کتب آموزشی، برخی از ناشران متفرقه نیز حضور داشته باشند یا غرفه‌های ترکیبی از چند ناشر، با نظارت ارشاد، وجود داشته باشد، گامی موثر برای آشنایی این افراد با کتاب‌های غیردرسی است که می‌تواند در نهایت به گسترش فرهنگ کتابخوانی بینجامد.

له یا علیه؟

در همه دنیا، برپایی نمایشگاه کتاب ـ حتی در وجوه فروشگاهی آن ـ در گسترش فرهنگ کتابخوانی و نیز صنعت نشر، تاثیرات مثبت زیادی دارد. ویترین یک‌ساله کتاب نمایشگاه تهران نیز می‌تواند بسیاری از مردم را از نقاط مختلف کشور به خود دعوت کند تا شیفتگان مطالعه در انبوه آثاری که وجود دارد، کتاب‌های مورد علاقه خود را تهیه کنند. فروشگاهی بودن نمایشگاه سود زیادی برای ناشران نیز دارد. آنها که به دلیل مشکلات شبکه توزیع کتاب، بهای کتاب‌های خود را ناگزیر با کسر 35 تا 50 درصد سهم توزیع‌کننده و آن هم پس از توزیع و گاه به صورت اقساط دریافت می‌کنند، در نمایشگاه آن را با تخفیف 10 تا 30 درصدی و به صورت نقد می‌گیرند که رقم کمی نیست و دلیل آن، رونق گرفتن دوباره چرخه تولید پس از نمایشگاه است. از سویی این موضوع به ضرر کتابفروشان تمام می‌شود چرا که به دلایل عنوان شده، مردم در روزهای نمایشگاه به این محل مراجعه می‌کنند و کتابفروشانی که ناشر نیستند تبعات آن را حتی در ماه‌های بعد می‌بینند. این موضوع علاوه بر پایین بودن آمار کتابخوانی در کشور، به صدور دیرهنگام مجوزهای کتاب نیز مربوط می‌شود چرا که اگر کتاب‌های چاپ اول به سرعت و پس از نمایشگاه به ویترین کتابفروشی‌ها بیایند، انگیزه‌ای می‌شود تا کتابخوانان پس از نمایشگاه نیز به کتابفروشی‌ها مراجعه کنند. اینکه فروشگاهی بودن نمایشگاه له یا علیه کتابخوانی است، مسئله اصلی نیست، مسئله این است که تا مشکلات نشر، از تولید تا توزیع در حد طرح مسئله و قول‌های غیرعملی مطرح می‌شود، فرهنگ کتابخوانی گسترش پیدا نخواهد کرد.