چرا مشروطه پاگرفت؟

زمینه ها و علل آغاز نهضت مشروطیت

این خواسته متحصنین یعنی عدالت خانه اسلامی ، مدت كوتاهی دوام داشت . زیرا مردم به سرعت تحت تاثیر سخنرانی های روشنفكران و اعضای سفارت قرار گرفتند و به تعبیر ناظم الاسلام ، سفارت خانه تبدیل به مدرسه ای شده بود كه در دو گوشه جمعی دور هم نشسته بودند و یك نفر عالم سیاسی آنها را تعلیم می داد

اشاره :

در سالهای قبل از انقلاب مشروطه ، نارضایتی مردم از دولت قاجار به اوج خود رسیده بود . بی كفایتی و ناتوانی شاهان و مدیران ، فساد حاكم بر دربار ، ساخت سیاسی كشور ، نفوذ بیگانگان در ساختار سیاسی و ضعف و تسلیم دولت در برابر آنان ، كه با حضور روز افزون اتباع خارجی همراه شده بود ، اكثریت مردم مذهبی و علما را  نسبت به حكومت بدبین می كرد و نفرت عمومی علیه قاجار را دامن می زد . ازیك سو عقد قرار داد های استعماری مانند گلستان ، تركمانچای ، امتیازات اقتصادی و تحمیل كاپیتالاسیون بذر نفرت را در میان ایرانیان آگاه بارور می ساخت و از سوی دیگر ، ظلم و تعدی حاكمان ، مردم را به ستوه آورده بود . این ظلم ها در ایران پدیده تازه ای نبود اما در اواخر قرن 19 تشدید این ظلم در كنار آگاهی مردم ، مجموعه شرایط شورش و اعتراض مردمی را فراهم آورد .

جنبش عدالت خواهی ، مهمترین مبارزه علما در دوران قاجاریه می باشد . نا بسامانی های سیاسی اجتماعی و اقتصادی و نیز ناخوشنودی عمومی از سیاست های امین السلطان و سپس عین الدوله ، موجبات بروز این جنبش را فراهم كرده بود . لباس روحانی پوشیدن نوز بلژیكی ، وقایع كرمان ، چوب خوردن تجار تهران و واقعه مسجد شاه همانند جرقه ای آغاز گر جنبش شد . در نخستین مرحله این جنبش ، علمای تهران  و در راس آنها سید محمد طباطبایی و سید عبد الله بهبهانی در حرم حضرت عبد العظیم تحسن كردند و خواهان تاسیس عدالتخانه ای شدند تا در آن «به عرایض و تظلمات رعیت رسیدگی شود و به طور عدل و مساوات رفتار كنند»1

این مرحله با پذیرش خواسته های متحصنین پایان یافت . عدم مساعدت عین الدوله در تاسیس عدالتخانه ، منجر به دومین تحصن علما و مهاجرت آنان به قم شد . این بار شیخ فضل الله نوری نیز به سران مهاجرین پیوست . پس از مهاجرت علما از تهران ، جمع كثیری از تجار و كسبه و طلاب و اقشار مختلف مردم در سفارت انگلیس تحصن كردند . ظاهرا این تحصن توسط جمعی از رهبران و روشنفكران برنامه ریزی شده بود و سفارت انگلیس هم به رغم مخالفت ظاهری ، باطناً با مردم مساعدت داشت . متحصنین ابتدا در توضیح علت تحصن خود در سفارت گفتند كه «اولاً ما علما خودمان را می خواهیم» 2

آنها همچنین درنخستین نامه خود خطاب به مظفرالدین شاه درخواست مجلس معدلی نمودند كه «حاوی بر اجرای احكام قانون محمدی (ص) و مشتمل است بر حفظ نفوس و اموال و اعراض و ناموس و دماء مسلمین و امنیت دوستان محمد و آل محمد (ص) اقامه شود ....... و قوانین وارده در قرآن را كه تمام پاره ی تن و ..... كبر رسول الله است كه خون مظلوم ابی عبد الله الحسین (ع) به جهت ابقاء آن احكام ریخته شده است اجراء بدارند ...» 3

این خواسته متحصنین یعنی عدالت خانه اسلامی ، مدت كوتاهی دوام داشت . زیرا مردم به سرعت تحت تاثیر سخنرانی های روشنفكران و اعضای سفارت قرار گرفتند و به تعبیر ناظم الاسلام ، سفارت خانه تبدیل به مدرسه ای شده بود كه در دو گوشه جمعی دور هم نشسته بودند و یك نفر عالم سیاسی آنها را تعلیم می داد . « چیز های تازه به گوش مردم می خورد كه تاكنون احدی جرات نداشت به زبان بیاورد »4 كسروی صریحاً به این سخنان تازه اشاره می كند كه « به مرور زبان ها به خواستن مشروطه باز شده و در آن چند روزه ، كسانی به مردم معنی آزادی و مشروطه و پارلمان را تا یك اندازه فهمانیده بودند.» 5 مردمی كه تا چندی پیش خواهان بازگشت علمای خویش بودند به علمای مهاجر پیام دادند كه ما به آسانی از سفارت خارج نخواهیم شد .« شما هم ملاحظه ماها و ملاحظه آبروی خودتان را داشته باشید »6  .و در جواب شارژدافر انگلیسی كه پرسید :‌اگر علما به سفارت بیایند و دست و صورت شما را ببوسند و خواهش كنند آیا بیرون می روید ، پاسخ منفی دادند. 7

تحصن در سفارت انگلیس از اهمیت خاصی در جریان جنبش عدالتخاهی برخوردار است . این تحصن موجب بروز تغییرات مهمی در محتوای جنبش و رهبری آن شد . در این مرحله ، جنبش عدالت خواهی به مشروطه طلبی تبدیل شد و رهبری نهضت تاحدود بسیاری از دست علما خارج شد و در دست روشنفكران باحمایت انگلیس قرار گرفت . این تغییر ماهیت به خوبی در جریان برخورد متحصنین با دست خط مظفرالدین شاه كه با درخواست آنها (تاسیس مجلس شورا) موافقت كرده بود به چشم می خورد . شاه در دستخط خود نوشته بود :‌« ...مجلس شورای اسلامی را موافق تصویب و امضاء منتخبین به طوری كه موجب اصلاح عموم مملكت و اجرای قوانین شرع مقدس مرتب نمایند....»‌8   ‌اما متحصنین كه تا چندی پیش خواهان عدالت خانه اسلامی بودند ، اكنون با مجلس شورای اسلامی مخالفت كردند و خواهان مجلس شورای ملی شدند .

در این ایام دستهای پنهان و آشكار در تهران می كوشیدند تا با استفاده از غیبت علما ، وقایع را به نفع  مشروطیت تمام كنند . چنانچه ناظم الاسلام اشاره می كند كه « تمام همتشان مصروف این است كه آقا زاده ها و عالم زاده های بی سواد ، دخالت در این امر مقدس خطیر ننمایند كه خدای نكرده فردا خارجه به اهل ایران نخندند و نگویند جاهل بودند و از عهده برنیامدند .... چنان كه ملاهای تهران و یا آقازاده های ایشان ، داخل در این امر خطیر شدند دیگر كار مشكل است »9 باری پس از مذاكرات بسیار ، بالاخره شاه و صدر اعظم تسلیم شدند و دستخط جدیدی صادر شد كه « ....چنان مصمم شدیم كه مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان و علمای قاجاریه و اعیان و اشراف و ملاكین و تجار و اصناف، به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشكیل و تنظیم شود ....» 10

علما كه ظاهراً متوجه این تغییر ماهیت نهضت شده بودند طی تلگرافی خطاب به متحصنین گفتند : « مقاصد شما و ما انجام گرفت . از سفارت خانه برخیزید و بیش از این نمانید كه مفاسدی بر ماندن زیاد می باشد كه تلگراف نمی توانیم اظهار كنیم . اگر مقاصد شما بقیه دارد ما در زاویه مقدس عبد العظیم می مانیم تا آن بقیه هم انجام گیرد » 11  بدین ترتیب این مرحله از نهضت پایان پذیرفت و علما با استقبال باشكوه مردم و دولت به پایتخت بازگشتند و با افتتاح مجلس در شعبان 1324ق/ 1285ش مبارزات علما وارد مرحله جدیدی شد .

پی نوشته ها :

1- ناظم الاسلام كرمانی ، تاریخ بیداری ایرانیان ، جلد دوم ، به احتمام علی اكبر سعیدی سیرجانی ، تهران : بنیاد فرهنگ ایران ، 1349، ص296

2- مریم جواهری ، نقش علما در انجمن ها ، احزاب دوران مشروطیت ، تهران : مركز اسناد انقلاب اسلامی ، 1380، ص50-49

3- ناظم الاسلام كرمانی ، همان ، ص434

4- مریم جواهری ، همان ، ص50

5- احمد كسروی ، تاریخ مشروطه ایران ، تهران :امیر كبیر ، 1376، ص112

6- ابراهیم صفائی ، رهبران مشروطه ، تهران : جاویدان ، 1346، ص79

7- مریم جواهری ، همان ، ص51

8- ناظم الاسلام كرمانی ، همان ، ص476

9- مریم جواهری ، همان ، ص52

10- ‌محمد محمدی شریف كاشانی ، واقعات اتفاقیه در روزگار ، به كوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعد وندیان در تهران : نشر تاریخ ایران ، 1362، ص86

11- ناظم الاسلام كرمانی ، همان ، ص482

علی جان مرادی جو

بخش تاریخ تبیان