در ادبیات فارسی، سابقه ی آثاری که به نحو مستقیم با زندان در ارتباط هستند، به شکل یک گونه ی ادبی مستقل دیده می شود و این همان قالبی است که آن را با نام «حبسیه» می شناسیم.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
تاریخ : شنبه 1390/02/10
در حیاط کوچک زندان
نگاهی گذرا به برخی از کتاب هایی که در زندان نوشته شده اند
در ادبیات فارسی، سابقه ی آثاری که به نحو مستقیم با زندان در ارتباط هستند، به شکل یک گونه ی ادبی مستقل دیده می شود و این همان قالبی است که آن را با نام «حبسیه» می شناسیم.
در ادبیات فارسی، سابقه ی آثاری که به نحو مستقیم با زندان در ارتباط هستند، به شکل یک گونه ی ادبی مستقل دیده می شود و این همان قالبی است که آن را با نام «حبسیه» می شناسیم. کلمه ی حبسیه، در ادبیات فارسی نخستین بار در کتاب چهار مقاله عروضی آمده و به اشعاری گفته شده که مسعود سعد سلمان، شاعر دوران غزنوی در مدت زندانی بودن سرود. پس از او، حسبیه، یعنی اثری که منسوب به حبس و زندان است و در زندان سروده شده در آثار شاعران دیگر نیز بروز پیدا کرد؛ خاقانی، شاعر دوره سلجوقی نیز چهره ی دیگری است که شکوه اش از دوران حبس، ادامه جریان حبسیه سرایی در تاریخ ادبیات ایران شد. حبسیات البته تنها گونه ی آثاری نیستند که در محیط زندان خلق شده اند. در کنار زندان سروده ای خاقانی و مسعود سعد و...، عین القضات، فیلسوف و عارف قرن 5 و 6، زمانی که به حکم خلیفه بغداد راهی زندان می شود، در سی و سه ساله گی در زندان، کتاب «شکوری الغرایب» را به زبان عربی می نویسد که این کتاب ارزنده را دفاعیه عین القضات می شمارند: «زندان و زنجیر و اشتیاق و غربت و دوری معشوق البته بسیار سخت است.»
آثاری که در زندان نوشته می شوند، ویژه گی هایی متفاوت با دیگر اثار دارند و در قالب ها و مضامین گوناگون می گنجند. انسان محروم از حرکت در فضای آزاد، از مشاهده ی گردش شب و روز و فصل ها، در تنهایی و سکوت زندان، به درون خود سفر می کند، پرده های ریا، دروغ و چاپلوسی را می درد و بی هیچ تکلفی، احساسات انسانی خود را در حالت های گوناگون به تصویر می کشد.
زندان مکانی برای تمرکز حواس نبود. در بندی که ما بودیم حدود 130 زندانی وجود داشت و در هر اتاق هم 6-5 زندانی، و لذا جایی برای تمرکز نبود.
«زندان نوشته ها» اما در دنیای معاصر، تعریف های متفاوتی دارند. گاهی نوشته های زندان، به آن دسته آثاری گفته می شود که زندانی پس از آزادی درباره تجربه هایش می نویسد و به نوعی می شود آن را خاطرات زندان نامید و گاهی نوشته هایی است که به شکل مستقیم انعکاس تجربه های نویسنده در داخل زندان است. اصلی ترین جنبه ی آثار این دسته از نویسنده گان ایرانی، تصویر فضای سرد و تیره و هراس آور زندان است، اما «ادبیات زندان» همواره جایی میان دو قطب خاطره نویسی و تمثیل نویسی قرار دارد. هر چند در کنار این دسته آثار، نویسنده گانی هم بوده اند که تنها از فرصت زندان برای نوشتن و ترجمه بهره برده اند. ممکن است بسیاری از این نوشته ها در داخل زندان نوشته شده باشند یا پس از آن، اما گاهی کاملا به دور از توصیف فضای زندان و مسایل آن بوده اند و تنها مجالسی بوده اند برای بیان افکار و اندیشه های نویسنده.
شوهر آهو خانم زندان نوشته افغانی
علی محمد افغانی، نویسنده رمان شوهر آهو خانم، این رمان را در زندان نوشته است. او که از سال 1333 تا آبان 37. در زندان بوده، اولین رمانش را در همین دوران نوشته است. نوشتن این کتاب به گفته خود نویسنده، 3 سال طول کشیده است. خود او در ورد تجربه ا از نوشتن یک رمان در زنان می گوید: «زندان مکانی برای تمرکز حواس نبود. در بندی که ما بودیم حدود 130 زندانی وجود داشت و در هر اتاق هم 6-5 زندانی، و لذا جایی برای تمرکز نبود. مدتی می نوشتم و بعد باید کمی کار را تعطیل می کردم تا شاید شرایط برای نوشته دوباره فراهم شود. خودم هم می دانم که شوهر آهو خانم ارتباط بسیار نزدیکی با واقعیت های روحی، روانی و تضادهای جامعه دارد و بیان گر انقلابی است که در یک خانواده کوچک به وجود آمده و من آن را حس کرده بودم و شناختم، به همین دلیل کتاب مطرحی است، طوری که در اثار نویسنده گان خارجی هم شما چنین چیزی نمی بینید.» با این تعبیر، او برای نوشتن این کتاب، نظم و ترتیب خاصی نداشته؛ زیرا نوشتن او تابع مسایل زیادی بوده؛ مسایلی که خاص زنان است.او نمی توانست در زندان راحت بنویسد.باید کاری می کرد تا نگهبان ها متوجه نشوند که او در حال داستان نوشتن است. به همین خاطر موقع نوشتن این رمان، یک کتاب انگلیسی باز می کرد و جلوی چشمش می گذاشته تا نگهبان ها فکر کنند که او دارد این کتاب را می خواند و ترجمه می کند. عادت های نویسنده گی او در زندان هم تابع همین شرایط بوده است. شب ها به اتفاقات رمان و شخصیت ها فکر می کرد و روزها می نوشت. گاهی برای این که یادش نرود به چه چیزهایی فکر کرده، حوادث و اتفاقات را به صورت خلاصه یا رمزی روی دیوار کنار تختش می نوشت.
تاریخ فلسفه غرب
نجف دریابندری، مترجم معروف، در سال 1332 اولین اثر خود را که ترجمه کتاب معروف «وداع با اسلحه» ارنست همینگوی بود، برای چاپ به تهران فرستاد. هم زمان با چاپ این کتاب در سال 1333، به دلیل فعالیت های سیاسی در آبادان به زندان افتاد و بعد از یک سال، به زندان تهران منتقل شد. در زندان به مسایل فلسفی علاقه مند شد و در مدت حبس، کتاب «تاریخ فلسفه ی غرب» نوشته ی برتراند راسل را ترجمه کرد که بعدها انتشارات سخن آن را منتشر کرد. او بعد از تحمل 4 سال حبس، در سال 1337 از زندان آزاد شد و به کارهای مختلفی روی آورد اما ترجمه ی این اثر به عنوان یادگاری از دوران زندان برایش به جا ماند. پرتوی از قرآن
آیت الله طالقانی، پرتوی از قرآن را که از تفاسیر دلنشین و دلپذیر قرآن است، در زندان نوشته است. آیت الله طالقانی، جلد اول پرتوی از قرآن را در مرداد سال 1342، پس از نوشتن مقدمه ای برای چاپ به بیرون از زندان فرستاد. خصیصه ی بارز این تفسیر اعتنا به مسایل علمی و در واقع انطباق اطلاعات عادی علمی با بعضی آیات قرآنی است. البته مسایل اجتماعی مخصوصاً سیاسی، خلاف مسایل علمی و اخلاقی، برعکس آن چه همه گان تصور می کنند و انتظار دارند. در پرتوی از قرآن چندان زیاد نیست که یک مقدار از آن مربوط به سانسور، چه سانسور هنگام تحریر و چه سانسور هنگام طبع و انتشار اولیه این اثر است. البته از آن جا که غالب بخش های پرتوی از قرآن در زندان تالیف شده، کمبود منابع گوناگون اعم از تفسیری یا حتی علمی که ورد علاقه خاص نویسنده بوده، احساس می شود. بخش ادبیات تبیان
منبع: ماهنامه ی آزما- شماره 79 / نعیمه دوستدار
