چگونه در برابر شیطان کم نیاوریم؟

طبق نظر قرآن شیطان تنها بر بندگان مخلَص خداوند تسلط ندارد. آن جا که شیطان سوگند یاد می‌کند که تمام بندگان مگر مخلصین را گمراه خواهد نمود،: "قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلاَّ عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ"؛ ¹ شیطان گفت: به عزت تو سوگند، همه آن‌ها را گمراه خواهم کرد، مگر بندگان خاص تو از میان آن‌ها.

یا آن جا که خداوند می‌فرماید: " إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوینَ "؛ ² که بر بندگانم تسلّط نخواهی یافت مگر گمراهانی که از تو پیروی می‌کنند.

طبق این آیات گروه مخلصین³ از دایره سلطه شیطان بیرونند، و این حقیقتی است که هم شیطان بدان اعتراف دارد، و هم خداوند بدان تصریح کرده و فرموده است: "إِنَّ عِبَادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطَانٌ"؛ تو هرگز سلطه‌ای بر بندگان من نخواهی یافت.

راه‌های مقابله و مبارزه با شیطان

مخلصین کسانی هستند که به این درجه از مقامات رسیده‌اند که شیطان راه نفوذ به آن‌ها را ندارد. برای مقابله با شیطان ابزارهایی لازم و ضروری است که با وجود این ابزارها می‌توان به مقابله با او برخاست و پیروز میدان شد. در این فرصت به برخی از آن‌ها به عنوان نمونه اشاره می‌شود :

1.قرآن کریم اولین عامل اساسی مانع سلطه شیطان را ایمان می‌داند: "إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُواْ وََ..."؛ ⁴ و شیطان بر کسانی که ایمان دارند و ... تسلطی ندارد.

2. یکی دیگری از عوامل پیروزی بر شیطان و جنودش توکل به خدا است: إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَی الَّذِینَ ... وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ"؛⁵ و شیطان بر کسانی که ... بر پروردگارشان توکل می‌کنند تسلطی ندارد.

بنا بر این، ایمان به خدا و آیات او مانع ولایت و حاکمیت شیاطین بر انسان‌ها می‌شود و بر آن‌ها که در حصن ایمان سنگر گرفته و بر خدا توکل کرده‌اند، هیچ گونه سلطه‌ای نخواهد داشت.

این سلطه پذیری تنها برای کسانی است که ولایت شیطان را پذیرفته، و به خدا شرک می‌ورزند: "إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُم بِهِ مُشْرِکُونَ"؛⁶ تسلط او تنها بر کسانی است که دوستش میدارند و به خدا شرک میآورند.

3. استعاذه: استعاذه به معنای درخواست پناهگاه از خداوند است که این پناه گاه، گاه تکوینی و گاهی تشریعی است. برای دفع شرور طبیعی باید از پناهگاه تکوینی خدا استفاده کنیم، و آن عبارت از: مجموعه قوانین و سنن الهی که به صورت علل و عوامل طبیعی در نظام آفرینش برقرار شده است.

برای مصون ماندن از شرور نفسانی آن گونه که در سوره ناس نیز فرموده باید از پناهگاه تشریعی خدا استفاده کرد و آن عبارت از: مجموعه تعالیم الاهی است که به عنوان مبانی اعتقادی و برنامه‌های تربیتی در شرع مقدس، مقرر گردیده است: " وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمیعٌ علی‌ام‏"؛⁷ و اگر از جانب شیطان در تو وسوسه‌ای پدید آمد به خدا پناه ببر؛ زیرا او شنوا و داناست.

اصولاً توحید اقتضا می‌کند که انسان برای جلب نفع و خیر از خدا کمک بطلبد و کارهایش را با بسم‌الله شروع کند، و برای دفع ضرر و شر نیز از او کمک بخواهد و کارهایش را با اعوذ بالله آغاز نماید؛ زیرا طبق بینش توحیدی هیچ مؤثری در عالم وجود نیست؛ مگر خدا.

4. یاد خدا: یاد خدا به انسان بصیرت داده و او را از وسوسه‌ها دور نگه می‌دارد و راه نفوذ شیطان را می‌بندد: "... تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُون ".⁸ امام صادق (علیه السلام) نیز می‌فرمایند: شیطان قدرت بر وسوسه انسان را ندارد، مگر وقتی که از یاد خدا اعراض کرده باشد.⁹ امیرالمؤمنین (علیه السلام) ذکر خدا را موجب طرد شیطان می‌دانند: "ذکر الله مطردة الشیطان." ¹⁰

5. تقوا: تحصیل ملکه تقوا و تحکیم آن، چشمان دل را بر وسوسه ابلیس بینا ساخته و از انسان را از دام شیطان حفظ می‌کند: " إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُون‏"؛¹¹ پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌های شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) میافتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و) ناگهان بینا می‌گردند.

طائف به معنای طواف کننده است. گویا وسوسه‌های شیطانی همچون طواف کننده‌ای پیرامون روح و فکر انسان پیوسته گردش می‌کنند تا راهی برای نفوذ بیابد.

شیطان بر روحی که با ایمان و تقوا قوی شده، نمی‌تواند تأثیر بگذارد، ولی دائماً منتظر فرصت است و برخی از هواهای نفسانی؛ نظیر شهوت، غضب، حسد و انتقام را بر می‌انگیزد تا به هنگام فرصت مناسب در او نفوذ کرده و گمراهش سازد.

برخی دیگر از راه‌های مقابله با شیطان عبارتند از: یاد اهل بیت:؛ احسان به دوستان اهل بیت:؛ تلاش برای قرار گرفتن در زمره‌ی افراد غیر قابل نفوذ شیطان و... .

نتیجه:

اعتقاد به خدا، بازدارنده مؤثری برای انسان است تا او را از بدی‌ها و معاصی دور نگه دارد. نیز توجه به عزت و حکمت خدا و رجوع امور به ذات اقدس او می‌تواند باعث تقویت روح عبد در مقاومت و مبارزه با شیطان باشد.

علاوه بر این‌ که تقویت ایمان و توکل و تقوا در خود و استمرار یاد خدا و انجام امور آزار دهنده و طرد کننده شیطان و در نهایت استعاذه حقیقی به هنگام رسیدن شر و فساد از سوی شیطان، گام‌های مؤثّر و مفیدی برای پیش‌گیری از نفوذ او است. گفتنی است که این همه بدون توسّل به اهل‌بیت و عنایت آن بزرگواران امکان‌پذیر نیست.¹²

پی نوشت ها :

[1] اسراء، 65.

[2] حجر، 42.

[3] مخلص کسی است که روح خود از غل و غش طبیعت و امور مالی خالی نموده و قلبش را از غیر خدا پاک کند و آنرا از محبت خدا پر نماید.

[4] نحل، 99.

[5] همان.

[6] همان، 100.

[7] اعراف، 200، فصلت، 36.

[8] اعراف، 201.

[9] محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج 1، ص 178، موسسه آل البیت، قم، 1408ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 72، ص 124، موسسه الوفاء، بیروت، 1404ق.

[10] آمدی تمیمی، عبد الواحد، غر الحکم و درر الکلم، ص 188، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1366ش.

[11] اعراف، 201.

[12] پاسخ از موسسه فرهنگی رواق حکمت

بخش قرآن تبیان