تواضع همه جا جایز نیست!

دیده ای شان؟ ... مقابل عالم و آدم فروتن اند ... فکر نمی کنم اینطور درست باشد، هست؟ قبول که تواضع و فروتنی خوب است و پسندیده و زیبا، اما اگر قرار باشد مقابل آدمی متکبر، آدمی مغرور اصلاً نه مقابل دشمن که دیگر نباید متواضع بود؟ باید بود؟ ... به یقین نه. تواضع انواعی دارد برای خودش که مقابل هر کسی نباید متواضع بود ...

تواضع در برابر خداوند

اگر انسان یقین کند که خداوند بدون استحقاق و طلب او را خلق کرده و برایش نعمت های بی اندازه و شماره قرار داده و هرچه هست و هرچه دارد، همه از اوست؛ حالتی در نفس پیدا می شود که از آن به شکستگی و ذلت در برابر بزرگی حق تعبیر می شود. امام صادق علیه السلام در ضمن حدیثى فرمود: «كَمَالُ الْعَقْلِ فِی ثَلَاثَةٍ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْیَقِینِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا مِنْ خَیْرٍ...؛ كمال عقل در سه چیز است، یكى از آنها تواضع براى خدا است...؛ زیرا هر عقل کاملی حکم به لزوم فروتنی و ذلت در مقابل مالک و خالق و منعم(نعمت دهنده) خویش می کند».¹ لازمه این حالت، اطاعت و انقیاد در برابر او و سعی در فرمانبرداری او از روی اخلاص است. انسان باید همیشه به دنبال تحصیل رضای خداوند باشد و خود را همیشه در انجام وظایف بندگی مقصر ببیند؛ چون او را آن طوری که سزاوار است، نپرستیده است.

یکی از مصادیق تواضع در برابر خداوند، شکر گزاری و تواضع در برابر نعمت های اوست. مستحب است هر وقت نعمت تازه ای به انسان رسید بلکه هرگاه به یاد نعمت گذشته افتاد، سجده شکر کند.

انسان مؤمن نعمت را بزرگ می بیند و گرامی می دارد ، چرا که همه ی آنان از آنِ محبوب و منعم حقیقی است .

یکی دیگر از موارد تواضع در برابر خداوند بزرگ داشتن شعائر و حرمات الهی و همچنین گرامی داشتن قرآن مجید و اسماء شریفه خداوند است که نباید بدون طهارت آنها را مس کرد و مخصوصاً نباید در دست و پا بیافتند و پا به سوی آن دراز شود .

تواضع در برابر پیامبر و امامان علیهم السلام

از بالاترین آثار تواضع با خداوند، تواضع با پیغمبر و امامان علیهم السلام است؛ زیرا ایشان بندگان خاص خدا و نمایندگان و خلفای اویند و تواضع با آنها تواضع در مقابل خداست.

از موارد تواضع نسبت به ایشان مس نکردن اسمای آنها بدون طهارت و مقدم نشدن بر قبورشان در نماز است. وقتی که نامشان برده می شود، باید با تجلیل و احترام اسمای مبارکشان را به زبان جاری ساخت و بر ایشان درود و سلام فرستاد.

تواضع با مردم

اگر مردم را بدون در نظر گرفتن عناوین آنها در نظر بگیریم، همه در عرض و مساوی یکدیگرند و همگی مخلوق و مقهور و تحت تربیت رب العالمین اند و چنانچه هر کس در هر مقامی که باشد، حق تکبر کردن و بزرگی فروختن به دیگری را - عقلاً و شرعاً – ندارد؛ همچنین استحقاق تواضع و خضوع از دیگری را نیز ندارد. مانند غلامان سلطان که هیچ یک حق تکبر کردن بر دیگری را ندارد و استحقاق تواضع از دیگری نیز برای او نیست؛ چون همه مانند یکدیگرند و چنانچه اگر غلامی به دیگری تکبر کند، مورد مذمت و ملامت عقلا قرار می گیرد .

همچنین اگر کسی توقع تواضع و فروتنی از دیگری داشته باشد، عقلا او را مذمت و ملامت می کنند؛ چون همه مانند یکدیگرند. لکن بعضی از افراد بشر عنوان ویژه ای می گیرند که عقل و شرع آن را تعظیم و امر به اکرام و احترام آن کرده است، در این صورت استحقاق فروتنی را پیدا می کنند و دیگران باید برای ایشان تواضع و فروتنی نمایند؛ مانند عنوان پدر و مادری که عقلاً و شرعاً سزاوار است فرزندانشان در برابر آنها فروتنی کنند و در حقیقت تواضع برای والدین، تواضع برای خداست؛ چرا که  آنها واسطه ربوبیت پروردگارند (خداوند به وسیله پدر و مادر کودک را پرورش می دهد) و خدا به اکرام آنها امر کرده است ؛ مانند عنوان ایمان و تقوی که باید برای هر صاحب ایمان و تقوایی فروتنی کرد؛ زیرا مؤمن وابسته به خداست و مورد نظر و اکرام اوست.²

تواضع ناپسند

اگر چه تواضع در برابر خداوند و مؤمنین یکی از ارزش های انسانی و صفات پسندیده می باشد، ولی این گونه نیست که در تعالیم اسلامی، این خصلت در تمامی موارد و در مقابل تمامی افراد پسندیده محسوب شود؛ بلکه از نظر دین اسلام برخی از اقسام تواضع نکوهیده می باشند؛ چنانچه برخی از اقسام تکبر مورد سفارش قرار گرفته اند.

تواضع برای کافر و فاسق

افرادی هستند که نباید در برابر آنها هیچ گونه خضوع و فروتنی کرد؛ بلکه باید برابر آنها برتری جست مانند کفار. در برابر کافر نباید هیچ گونه تواضع کرد؛ زیراآنان  مورد بغض خداوند بوده و خود را از درجه انسانیت ساقط کرده و از هر پستی پست تر می باشند ؛ بلکه فردای قیامت آرزو می کنند که ای کاش خاک می بودند: « إِنّا أَنْذَرْناکُمْ عَذابًا قَریبًا یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنی کُنْتُ تُرابًا ؛ و ما شما را از عذاب نزدیکی بیم دادیم. این عذاب در روزی خواهد بود که انسان آنچه را از قبل با دست های خود فرستاده می ‏بیند و کافر می ‏گوید: ای کاش خاک بودم (و گرفتار عذاب نمی ‏شدم)».³

تواضع برای متکبران

در برابر انسان متکبر که دیگران را کوچک و خوار می کند نیز نباید متواضع بود ، زیرا :

اولاً ، خضوع در برابر متکبر یک نوع ذلت و خواری است که عقلاً و شرعاً ناپسند است. در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است: « إِنَّ اللّه  فَوَّضَ إِلَى المُؤمِنِ اُمورَهُ كُلَّها وَلَم یُفَوِّض إِلَیهِ أَن یَكونَ ذَلیلاً أَما تَسمَعُ اللّه  تَعالى یَقولُ: (وَ لِلّهِ العِزَّةُ وَلِرَسولِهِ وَلِلمُؤمِنینَ)؟ فَالمُؤمِنُ یَكونُ عَزیزا وَلا یَكونُ ذَلیلاً قالَ: إِنَّ المُؤمِنَ أَعَزُّ مِنَ الجَبَلِ لأَِنَّ الجَبَلَ یُستَقَلُّ مِنهُ بِالمَعاوِلِ وَالمُؤمِنُ لایُستَقَلُّ مِن دینِهِ بِشَىْءٍ؛ خداوند اختیار همه كارها را به مؤمن داده اما این اختیار را به او نداده است كه ذلیل باشد. مگر نشنیده اى كه خداى تعالى مى فرماید: عزت از آن خدا و رسولش و مؤمنین است . پس، مؤمن عزیز است و ذلیل نیست. [در ادامه] فرمودند: مؤمن از كوه محكم تر است، زیرا از كوه با ضربات تیشه كم مى شود اما با هیچ وسیله اى از دین مؤمن نمى توان كاست».⁴

ثانیاً ، تواضع برای متکبر، سبب جرأتش بر انجام و ادامه کارهای ناشایست می شود؛ چنانچه اگر در برابر او فروتنی نکنند، ممکن است متنبه شده و تکبر را ترک نماید. پس از باب امر به معروف و نهی از منکر باید در برابر او تکبر کرد.

تواضع فقیر برای ثروتمند

تواضع برابر اغنیا و ثروتمندان اگر به ملاحظه ثروت و طمع به مال دنیا از آنها باشد، مورد نهی قرآن مجید و روایات است. در قرآن می فرماید: « وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی ؛ و هرگز چشمان خود را به نعمتهای مادّی، که به گروه‏هایی از آنان داده‏ایم، میفکن! اینها شکوفه‏های زندگی دنیاست؛ تا آنان را در آن بیازماییم؛ و روزی پروردگارت بهتر و پایدارتر است».⁵ در حقیقت تواضع به ثروتمندان به جهت ثروتشان خضوع به مال دنیاست که آن را مؤثر دانسته و از خدا غافل شده و این شرک به خداست.

زهرا رضائیان

بخش قرآن تبیان

پی نوشت ها:

1. مستدرک الوسائل، ج 11،ص296.

2. دستغیب، عبدالحسین، گناهان کبیره، ج2، ص154-157.

3.نبأ: 40.

4. التهذیب، ج6، ص179.

5.طه: 131.

6.الهامی نیا، علی اصغر، سیره اخلاقی معصومین، ص135.