جهاد اقتصادی و سیره معصومان(1)

کار و تلاش رمز بقای یک جامعه است. در سیره پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام) فعالیت‌های اقتصادی افراد ارزش بالایی دارد. آن بزرگواران، کارگران و تولید کنندگان را بسیار تشویق می‌کردند. سیره عملی پیامبر اکرم(ص و امامان معصوم(علیهم‌السلام) این بوده است که بار زندگی خود را شخصاً به دوش می‌کشیدند و هیچ‌گاه برای تأمین ضروریات زندگی، خود را وابسته به دیگران نمی‌کردند، این امر بیانگر نوع نگرش آن برگزیدگان به دنیا و رابطه آن با آخرت است و بر اندیشه‌های انحرافی زهد‌مآبانه که کار و تولید را با کمالات معنوی و مصالح اخروی در تضاد می‌دانستند و یا افکار باطل ارباب‌مآبانه که کار را وظیفه افراد پست و پایین جامعه می‌دانستند، خط بطلان می‌کشد.

«انس بن مالک» می‌گوید: هنگامی که رسول خدا (ص) از جنگ تبوک بر می‌گشت، «سعد انصاری» ـ یکی از کارگران مدینه ـ به استقبال آن حضرت آمد. وقتی پیامبر (ص) با او دست داد، احساس کرد که دستان وی زبر و خشن است! نبی مکرم (ص) سؤال کرد: چرا دستان تو این قدر خشن و زبر است؟ عرضه داشت: یا رسول اللّه! این خشونت و زبری دستان من به خاطر کار کردن با بیل و طناب است تا مخارج خانواده‌ام را تأمین کنم. پیامبر (ص) دستان او را بوسید و فرمود: این دستی است که آتش جهنم آن را لمس نخواهد کرد. ²

وقتی ابعاد گوناگون شخصیتی همچون حضرت علی (علیه‌السلام) را مورد مطالعه و بررسی قرار می‌دهیم، می‌بینیم که ایشان در عین حال که زاهدترین فرد زمان خود است، فعال‌ترین آن‌ها نیز هست. شهید آیت اللّه مطهری(ره) می‌گوید: «شخصیت علی (علیه‌السلام) شخصیّتی جامع الاضداد است. وقتی خلوت شب فرا می‌رسد، هیچ عارفی به پای او نمی‌رسد و روز که می‌شود گویی این آدم آن آدم نیست. با اصحابش که می‌نشیند چنان چهره‌اش باز و خندان است که از جمله اوصافش این است که همیشه قیافه‌اش باز و شکفته است.»³

امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) به یکی از یارانش که کاسب و فروشنده بود، فرمود: «اغد الی عزّک؛ ⁴ صبح زود به سوی عزّت و سربلندی خود بشتاب» منظور آن حضرت همان کسب و تجارت است عزّت انسان در سایه تلاش او در جهت تولید به دست می‌آید. از این رو پیشوایان معصوم (علیه‌السلام) با تمام مشکلات و مسئولیت‌های طاقت‌فرسای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در عرصه کار و تلاش‌های اقتصادی کوشا و فعّال بودند و در کنار کارگران و غلامان به کار و تولید می‌پرداختند.

نکوهش افراد تنبل

بیکاری نه تنها ضربه اقتصادی به فرد و جامعه میزند، بلکه ضرر و خطر بزرگ‌تر آن متوجه آسیب‌های روحی و روانی فرد می‌شود، زیرا انسان را از لحاظ حیثیّت و شخصیّت واقعی تنزّل می‌دهد و او را از خوشبختی و سعادت محروم می‌سازد.

در مکتب حیات بخش اسلام انسانی که صاحب حرفه است و از دست رنج خود مخارج خانواده‌اش را تأمین می‌کند، جایگاه والایی دارد: «انّ اللّه یحبّ المحترف الامین»⁵ و بر عکس آن کسی که توان کار کردن دارد و مخارج خود را بر دیگری تحمیل می‌کند، ملعون خوانده می‌شود.

رسول گرامی اسلام(ص) در گفتاری حکیمانه افراد تنبل را مورد نکوهش و سرزنش قرار داده و می‌فرماید: «ملعونٌ ملعونٌ من القی کلّه علی النّاس ملعونٌ ملعونٌ من ضیّع من یعول؛ ⁶ ملعون است ملعون است! کسی که بار زندگی خود را به گردن مردم بیندازد. ملعون است ملعون است! کسی که خانواده‌اش را در اثر ندادن نفقه ضایع و تباه کند.»

امام محمد باقر(علیه‌السلام) در نکوهش بیکاری و تنبلی می‌فرماید: «ایّاک و الکسل و الضجر فانّهما مفتاح کلّ شرّ من کسل لم یؤدّ حقّاً و من ضجر لم یصبر علی حقٍّ؛ ⁷ بپرهیز از کاهلی و افسردگی، زیرا این دو کلید تمام بدی‌هاست. آدم تنبل حقّش را نمی‌تواند به دست آورد و آدم افسرده حال نمی‌تواند در کار حق بردباری ورزد.»

آن بزرگوار باز هم در مذمّت تنبلی خاطرنشان نموده‌اند که: «انّی لابغض الرّجل ان یکون کسلان عن امر دنیاه و من کسل عن امر دنیاه فهو عن امر آخرته اکسل؛⁸ همانا من دشمن می‌دارم فردی را که در کارهای خوب زندگی دنیوی‌اش تنبل است؛ زیرا هر کس در کار دنیوی کاهلی کند، نسبت به کار آخرتش کاهل‌تر خواهد بود.»

تلاش در عرصه تولید

با مطالعه در رفتارهای اقتصادی پیشوایان معصوم (علیه‌السلام) می‌توان به اصول کلی در زمینه تولید دست یافت. آنان نه تنها خود علاقه زیادی به کارهای تولیدی و اقتصادی داشتند، بلکه با استفاده از فرصت‌های مناسب برای شکوفایی نیروهای درونی و استعدادهای نهفته افراد زمینه سازی می‌نموده و از این طریق در آنان انگیزه تولید و کسب درآمد را تقویت می‌کردند.

تأکید آن بزرگواران بر تولید بیان گر آن است که اسلام اقتصاد بر محور تولید مخصوصاً کشاورزی را بر سایر موارد ترجیح می‌دهد. بررسی زندگی امام علی (علیه‌السلام) نشان می‌دهد که آن حضرت در دوران 25 سال فاصله از امور حکومتی، بیشتر وقتشان را به باغ داری و کشاورزی و کارهایی مربوط به آن نظیر حفر چاه و قنات می‌گذراندند.

اخبار و روایات متعدد تاریخی نشان می‌دهد که مهم‌ترین و اصلی‌ترین منبع مالی امام موسی کاظم(علیه‌السلام) کشاورزی بوده است «علی بن ابی حمزه» می‌گوید: امام کاظم(علیه‌السلام) را دیدم که در زمین کشاورزی خود کار می‌کرد و عرق می‌ریخت. عرض کردم: قربانت گردم! پس کارگران کجا هستند؟ فرمود: ای علی! بهتر از من و پدرم در این زمین با بیل کار می‌کردند. عرض کردم: آنان را معرفی نما! حضرت فرمود: رسول خدا(ص)، امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) و پدرانم همه با دست خود کار می‌کردند. کشاورزی شغل پیامبران خدا و جانشینان آنان و مردان شایسته است. ⁹

حمایت از تولیدکنندگان

پیشوایان معصوم(علیه‌السلام) علاوه بر این که خود در عرصه تولید و تلاش‌های اقتصادی پیش گام بودند، از تولید کنندگان و کشاورزان حمایت می‌کردند و به آسیب دیدگان و ورشکست‌گان و قرض دارانی که زندگی اقتصادی آن‌ها به دلیل مشکلات طبیعی مختل شده بود، کمک‌های فراوانی می‌کردند.

امام علی(علیه‌السلام) به تولید کنندگان و کشاورزان عنایت ویژه‌ای داشت. امام صادق(علیه‌السلام) در این به اره می‌فرماید: «کان امیرالمؤمنین یکتب و یوصی بفلّاحین خیراً؛ ¹⁰ امیرمؤمنان همیشه به عمال و کارمندانشان سفارش کشاورزان را می‌نمود.»

امام موسی کاظم(علیه‌السلام) از کشاورزان و تولید کنندگان مدینه زیاد حمایت می‌کرد، شخصی می‌گوید: در نزدیکی مدینه صیفی کاری داشتم. موقعی که فصل برداشت محصول نزدیک می‌شد، ملخ‌ها آن را نابود کردند. من خرج مزرعه را با پول دو شتر بده کار بودم. نشسته بودم و فکر می‌کردم. ناگهان امام موسی بن جعفر(علیه‌السلام) را دیدم که در حال عبور از آن جا بود و مرا دید، فرمود: چرا ناراحتی؟ عرض کردم: به خاطر این که ملخ‌ها کشاورزی مرا نابود کرده‌اند.

حضرت فرمود: چه قدر ضرر کردهای؟ عرض کردم: یک صد و بیست دینار با پول دو شتر. حضرت به غلام خود فرمود: یک صد و پنجاه دینار به او بده سی دینار سود به اضافه اصل مخارج و دو شتر هم به وی تحویل بده!

آن مرد می‌گوید: وقتی این کمک را تحویل گرفتم، عرض کردم: وارد زمین من شوید و در حق من دعا کنید. حضرت وارد زمین شد و دعا کرد، سپس از رسول خدا(ص) نقل کرد و فرمود: از بازماندگان مشکلات محکم نگه داری کنید. ¹¹

بدین سان امام به مسئولان و افراد جامعه می‌آموزد که چگونه به افراد آسیب دیده کمک کنند. حضرت موسی بن جعفر(علیه‌السلام) در کمک به کشاورزی که زراعت او دچار خسارت شده بود، علاوه بر اصل سرمایه، مقدار سودی که انتظار داشت به او می‌پردازد، ضمن این که حمایت معنوی خود را نیز اعلام می‌دارد و برای آن کشاورز دعا می‌کند و با ذکر روایتی از پیامبر(ص) او را مشمول هدایت فکری و معنوی خود قرار می‌دهد.