نظام اطلاعاتی درایران باستان
شاید بسیاری از افراد نظام های اطلاعاتی ایران را منحصر به تاریخ معاصر بدانند اما نظام های اطلاعاتی در ایران دارای تاریخ دور و درازی هستند. تاریخی که ریشه در سلسله های باستانی دارد.
در نوشته‌ها و آثار مورخان و پژوهشگران، اخبار قابل اعتنا و متقنی دربارة دستگاهها و مراجع اطلاعاتی و امنیتی ایران قدیم و عهد باستان دیده نمی‌شود؛ و اساساً محققان در این زمینه به ندرت به اطلاعاتی دست یافته‌اند. آنچه امروزه تحت عنوان دستگاهها و مراجع اطلاعاتی و امنیتی از آن یاد می‌شود در نظام سیاسی ـ اجتماعی عهد باستان محلی از اعراب نداشته و اصولاً ارتباطات اجتماعی ـ سیاسی مردمان آن روزگاران هنوز ابتدایی بود. با تمام این احوال، می‌توان استنباط كرد كه در جای جای همین ارتباطات و نظام اجتماعی ـ سیاسی ابتدایی هم جنبه‌هایی از فعالیتهای اطلاعاتی و امنیتی وجود داشته است. با آغاز سلسلة هخامنشی در ایران ـ قرن ششم قبل از میلاد ـ به تدریج رگه‌های روشن‌تری از تشكیلات و فعالیتهای اطلاعاتی امنیتی را می‌توان ردیابی كرد. با تشكیل امپراتوری هخامنشی، كه صاحب‌نظران آن را پایه‌گذار نظام امپراتوری انسجام یافته و متشكل در جهان می‌دانند، ارتباطات سیاسی ـ اجتماعی و اداری بخشهای مختلف گسترش قابل اعتنایی یافت و با تقسیم‌بندی جدید جغرافیایی ـ سیاسی امپراتوری به ساتراپهای متعدد، موجب شد شاهان هخامنشی درصدد بهره‌گیری از شیوه‌های كارآمدتر نظام اطلاعاتی ـ امنیتی و خبررسانی برآیند تا میان مركز امپراتوری با ساتراپ‌نشینهای متعدد ارتباط لازم برقرار شود. در همین راستا بود كه، هم‌زمان با پدید آمدن نخستین دستگاههای اداری ـ دیوانی انسجام یافته، اهمیت قابل توجهی به نظامهای اطلاعاتی ـ امنیتی و خبررسانی داده شد تا «كار حفظ عدالت و امنیت را تسهیل كند.» بدین ترتیب بود كه، حداقل از دوران سلطنت داریوش اول هخامنشی، دستگاه اطلاع‌رسانی و جاسوسی، تحت عنوان «چشم و گوش شاه» پا به عرصه وجود نهاد و با گماشتن مأمورانی در اقصی نقاط امپراتوری، كار نظارت بر امور مختلف كشور را به گونه‌ای نامحسوس، ولی تقریباً كارآمد، برعهده گرفت.
با تشكیل امپراتوری ساسانی، نظام اداری ـ سیاسی كشور از انسجام و یكپارچگی قابل توجهی برخوردار شد.
همگام با تضعیف و سپس فروپاشی امپراتوری هخامنشی، دستگاه اطلاعاتی ـ امنیتی آنان نیز راه زوال پیمود و از میان رفت و با تشكیل سلسله سلوكی (میراث خواران اسكندر) نظمی نوین در عرصه سیاسی ـ اجتماعی و اداری كشور پدیدار شد و با ورود عناصر یونانی به عرصة فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران، در نظامهای امنیتی ـ اطلاعاتی امپراتوری هم تغییراتی داده شد. ساتراپ‌نشینهای پیشین به تدریج برچیده شدند و به جای آنها واحدهای سیاسی ـ اداری كمتر متشكل، تحت عناوین پلیس در سراسر امپراتوری بنیاد نهاده شد كه ارتباطات سیاسی ـ اداری و اطلاعاتی هماهنگ‌تری با پادشاه سلوكی داشتند. در این میان، نیروهای نظامی نقش بسیار مهمی در انجام وظایف اطلاعاتی ـ امنیتی برعهده داشتند. منابع موجود، نظام اطلاعاتی ـ امنیتی مستقل دیگری، به جز این نیروها، برای سلسلة سلوكیان و میراث‌خواران اسكندر در ایران ثبت نكرده‌اند.
در دورة اشكانیان، نظام اطلاعاتی ـ امنیتی منسجم و قابل توجهی تشكیل نشد و نظام اداری ـ سیاسی آن از نظمی استوار برخوردار نبود. به علت عدم تمركز سیاسی و پراكندگی روابط میان شاه اشكانی با ایالات و بخشهای مختلف و شكل‌گیری نوعی نظام ملوك‌الطوایفی، كه رگه‌هایی از فرهنگ و تمدن یونانی را هم در خود نهفته داشت، امكان تأسیس دستگاهی كه بتواند به گونه‌ای منظم و كارآمد روابط اطلاعاتی ـ امنیتی مركز را با ولایات آسان گرداند میسر نشد. در آثار و منابع قابل دسترس، اشاره‌ای صریح و آشكار به وجود دستگاه اطلاعاتی ـ امنیتی سلسله اشكانیان نشده است. بنابراین، نظامی كه از اوایل تأسیس سلسلة هخامنشی برای انجام وظیفه یك نظام اطلاعاتی ـ امنیتی تقریباً متمركز و كارآمد شكل گرفته بود، مدتها پس از سقوط آن سلسله به دست فراموشی سپرده شد.
با تشكیل امپراتوری ساسانی، نظام اداری ـ سیاسی كشور از انسجام و یكپارچگی قابل توجهی برخوردار شد. تقسیمات اداری ـ سیاسی و نیز سازمان دیوانی گسترده‌‌ای در امپراتوری شكل گرفت و دستگاه اطلاعاتی ـ امنیتی تقریباً نیرومندی ایالات و بخشهای مختلف كشور را با مركز امپراتوری مرتبط می‌ساخت.
حداقل از دوران سلطنت داریوش اول هخامنشی، دستگاه اطلاع‌رسانی و جاسوسی، تحت عنوان «چشم و گوش شاه» پا به عرصه وجود نهاد و با گماشتن مأمورانی در اقصی نقاط امپراتوری، كار نظارت بر امور مختلف كشور را به گونه‌ای نامحسوس، ولی تقریباً كارآمد، برعهده گرفت
نظام اطلاعاتی ـ امنیتی كشور زیرمجموعه گسترده‌تری از تشكیلات عظیمی بود كه زیرنظر وزیر اعظم، كه لقب «هزار بد» داشت، اداره می‌شد. اعضای سازمان اطلاعاتی ـ امنیتی ساسانیان تركیبی از افراد نظامی و غیرنظامی بود كه به فراخور جایگاهی كه داشتند وظایف محوله را انجام می‌دادند. این دستگاه اطلاعاتی، علاوه بر برقراری امنیت داخلی در شهرها و بخشهای مختلف امپراتوری، اخبار و اطلاعات ریز و كلان حوزه خدمت خود را به مركز امپراتوری و وزیر اعظم گزارش می‌دادند و طبق آموزشهای ارائه شده از سوی تشكیلات مركزی، فعالیت خود را تنظیم می‌كردند. در دورة پادشاهی خسرو انوشیروان، تشكیلات اطلاعاتی ـ امنیتی امپراتوری باز هم گسترش یافت و به تبع اصلاحات او «وحدت و تمركزی كه به وسیله دیوان و ارتش در قلمرو ساسانی به وجود آمد موجب استقرار امنیت بی‌سابقه‌ای شد!»
بخش تاریخ تبیان
منبع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی
