وسیله روشنى و جلاى قلب و روح چیست؟
قرآن همه مؤمنان را موظف مىكند كه در همه حال به یاد خدا باشید. به هنگام عبادت یاد او كنید و حضور قلب و اخلاص داشته باشید. به هنگام حضور در صحنههاى گناه خدا را به یاد آورید و چشم بپوشید ، و اگر لغزشى از شما روی داد توبه كنید و به راه حق باز گردید . به هنگام نعمت به یاد او ، شكرگزار باشید و به هنگام بلا و مصیبت ، صبور و شكیبا باشید .
یاد او را كه در هر صحنهاى از صحنههاى زندگى انگیزه واكنش مناسب و الهى است، فراموش ننمائید .
* خدا ترسى مقدّمهى شجاعت و شهامت
«الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ كَفى بِاللَّهِ حَسِیباً ؛ كسانى كه پیامهاى الهى را ابلاغ مىكنند و از خدا مىترسند، و از هیچ كس جز خدا بیم ندارند، و خداوند براى حسابرسى كافى است.» (احزاب ،39 )
در این آیه سخن از قاطعیّت و شهامت مبلّغ در ابلاغ دستورات الهى به مردم است ، ولى باید بدانیم كه در مواردى مدارا ، نرمش و سكوت براى جذب قلوب لازم است.
خشیت غیر از خوف است ، خشیت ؛ تأثّر قلبى است كه از عظمتِ امرى ناشى مىشود ، ولى خوف ؛ انتظار وقوع امر ناپسندى است كه موجب پرهیز از آن مىشود . انبیا هیچ گونه خشیتى از غیر خدا ندارند ، زیرا تنها خداوند را بزرگ مىبینند .
پیامهای آیه :
1ـ موفقیّت در تبلیغ ، شرایطى دارد :
الف: تداوم تبلیغ : «یُبَلِّغُونَ» ، ب: تقوا در عمل : «یَخْشَوْنَهُ» ، ج: شهامت و قاطعیّت : «وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ» ، د: توكّل به خدا : «وَ كَفى بِاللَّهِ حَسِیباً» .
2ـ همیشه تبلیغ با سخنرانى نیست ، گاهى باید با عمل، حكم خدا را روشن ساخت : (در دو آیه قبل فرمود: زن زید را بگیر تا خرافهاى را از میان بردارى، آن گاه در این آیه مىفرماید: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ» )
3ـ مبلّغان الهى، همواره دشمنان سرسخت و تهدید كننده ای دارند : «لا یَخْشَوْنَ أَحَداً»
4ـ خدا ترسى مقدّمهى شجاعت و شهامت است : «یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً»
5ـ مبلّغان الهى بدانند كه حساب صبر و تحمّل آنان با خداست : «كَفى بِاللَّهِ حَسِیباً»
" ابو سعید خدرى" از پیامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل شده چنین مىخوانیم : « از آن حضرت پرسیدند: اى العباد افضل درجة عند اللَّه یوم القیامة : كدامیك از بندگان در روز قیامت مقامشان از همه برتر است؟!» فرمود: «الذاكرون اللَّه كثیرا: آنها كه خدا را بسیار یاد مىكنند»
* آغاز و پایان روز را با تسبیح و یاد خدا بگذرانیم
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِیراً (احزاب 41) ، وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِیلاً (احزاب 42) ؛
اى كسانى كه ایمان آوردهاید! خدا را بسیار یاد كنید. و او را در هر صبح و شام تسبیح نمایید (و به پاكى بستایید).»
چون عوامل غفلت در زندگى مادى بسیار فراوان و تیرهاى وسوسه شیاطین از هر سو به طرف انسان پرتاب مىگردد ، براى مبارزه با آن راهى جز " ذكر كثیر" نیست . " ذكر كثیر" به معنى واقعى كلمه یعنى ؛ " توجه با تمام وجود به خداوند" نه تنها با زبان و لقلقه لسان.
ذكر كثیرى كه در همه اعمال انسان پرتوافكن باشد، و نور و روشنایى بر آنها بپاشد.
به این ترتیب قرآن همه مؤمنان را در این آیه موظف مىكند كه در همه حال به یاد خدا باشید ، به هنگام عبادت یاد او كنید و حضور قلب و اخلاص داشته باشید.
به هنگام حضور در صحنههاى گناه یاد او كنید و چشم بپوشید، و یا اگر لغزشى روی داد توبه كنید و به راه حق باز گردید.
به هنگام نعمت یاد او كنید و شكرگزار باشید و به هنگام بلا و مصیبت ، صبور و شكیبا باشید.
خلاصه یاد او را كه در هر صحنهاى از صحنههاى زندگى انگیزه واكنش مناسب و الهى است، فراموش ننمائید .
در حدیثى كه در" صحیح ترمذى" و " مسند احمد" از " ابو سعید خدرى" از پیامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل شده چنین مىخوانیم : « از آن حضرت پرسیدند: اى العباد افضل درجة عند اللَّه یوم القیامة : كدامیك از بندگان در روز قیامت مقامشان از همه برتر است؟!» فرمود : « الذاكرون اللَّه كثیرا: آنها كه خدا را بسیار یاد مىكنند .» ابو سعید مىگوید: عرض كردم : « یا رسول اللَّه! و من الغازى فى سبیل اللَّه؟ آیا چنین كسانى حتى از جنگجویان راه خدا والا مقامترند؟! » فرمود: « لو ضرب بسیفه فى الكفار و المشركین حتى ینكسر و یختضب دما لكان الذاكرون اللَّه افضل درجه منه! ؛ اگر با شمشیرش آن قدر بر پیكر كفار و مشركین بزند كه شمشیرش بشكند و با خون رنگین شود آنها كه یاد خدا بسیار مىكنند از او برترند!» (در المنثور طبق نقل المیزان ، ج 16، ص 353) (چرا كه جهاد خالصانه نیز بدون ذكر كثیر خداوند ممكن نیست.)
همانگونه كه از سیاق آیات به خوبى بر مىآید منظور از "تسبیح خداوند در هر صبح و شام" همان دوام تسبیح است ، و ذكر خصوص این دو وقت به عنوان آغاز و پایان روز مىباشد، و اینكه بعضى آن را به نماز صبح و عصر یا مانند آن تفسیر كردهاند ، ذكر مصداق است .
به این ترتیب" ذكر كثیر خداوند ، و تسبیح او هر صبح و شام" جز به تداوم توجه به پروردگار و تنزیه و تقدیس مداوم او از هر عیب و نقص حاصل نمىگردد، و مىدانیم كه یاد خدا براى روح و جان انسان همچون غذا و آب است براى تن و این نكته بسیار قابل توجه است كه یاد خداوند تنها با زبان و گفتار نیست ، بلكه در هر فكر، كار و حركتى رضایت خداوند را در نظر داشتن است .
رسول اكرم صلى اللَّه علیه و آله فرمود: هر كس زبان ذاكر داشته باشد ، خیر دنیا و آخرت به او عطا شده است . و امام صادق علیه السلام فرمود: هر چیزى حدّى دارد جز ذكر خدا
قرآن براى ذكر خدا آثار و بركاتى بیان كرده و یكى از دلایل نماز را ذكر خدا دانسته است ؛ «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِی » (طه، 14)
یاد خدا تنها وسیلهى آرامش دلهاست ؛ «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد، 28)
و روح آرام و نفس مطمئنّ به پرواز در مىآید و به حقّ مىرسد ؛ «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلى رَبِّكِ» (فجر، 27 28)
اعراض از ذكر خدا زندگى نكبت بارى را به همراه دارد ؛ «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْكاً» (طه، 124) گفتهاند : تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام نمونهاى از ذكر كثیر است. (كافى، ج 2، ص 500)
رسول اكرم صلى اللَّه علیه و آله فرمود: هر كس زبان ذاكر داشته باشد ، خیر دنیا و آخرت به او عطا شده است . و امام صادق علیه السلام فرمود: هر چیزى حدّى دارد جز ذكر خدا .
در حدیث مىخوانیم : قلب و روح ، مثل آهن زنگ مىزند و ذكر خدا وسیلهى روشنى و جلاى آن است .
در روایات آمده است : ذكر خدا تنها با زبان نیست ، ذكر واقعى آن است كه هنگام حلال و حرام یاد خدا كنیم و از گناه دست برداریم . (میزان الحكمة و سفینة البحار ، باب ذکر )
پیامهای آیه :
1ـ خطاب زیبا و محرمانه ، وسیلهى جذب مردم و زمینهى پذیرش آنان است : «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»
2ـ یاد خداوند ، زمانى در انسان مؤثّر است كه مستمرّ و بسیار باشد : «اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِیراً»
3ـ بهترین ذكر خدا ، تسبیح و تنزیه اوست : «اذْكُرُوا اللَّهَ ... وَ سَبِّحُوهُ»
4ـ آغاز و پایان روز را با تسبیح و یاد خدا بگذرانیم : «سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِیلًا»
آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان
منابع:
1- تفسیر نور ، ج9
2- تفسیر نمونه ، ج17
3- كافى ، ج 2
4- میزان الحكمة و سفینة البحار