وضعیت واژهنامهها در ایران استادان زبان فارسی به شدت منتقد وضعیت واژهنامهها در کتابهای تالیفی و ترجمه اند و انتقاد خود را در نشست هماندیشی ویرایش که چهارشنبه گذشته در دفتر انتشارات فنی ایران برگزار شد، ابراز کردند.
محمد حسنپور یکی از اساتید دانشگاهی، در این نشست گفت: باورهای نادرست از واژهنامهها در کتابهای امروز ایران سبب شده به این مقوله مهم نگاه تزئینی شود.
برخی از مواقع واژهنامهها به مبحثی اطلاق میشود که همانند فرهنگ لغات است در صورتی که تعریف درست واژهنامهها این است که معادلهای واژهای به زبان یا زبانهای دیگر در آن آورده شود.
در واژهنامهها به خصوص در کتابهای ترجمه باید واژههای مبدا و نمایههای آن نوشته و در پایان کتاب برای مرور مخاطب آورده شود در حالی که واژهنامههای امروزی کیفیت مطلوبی در این مبحث ندارد و اصلا به زبان مبدا در آنها توجه نمیشود.
مولف یا مترجم باید در انتهای کتاب و در واژهنامهها به فهرست، پیشگفتار، واژهنامه و نمایه توجه کند، در حال حاضر یک نابسامانی ساختاری در واژهنامههای کتب مشاهده میشود و این مسئله تنها به دلیل آن است که از این مقوله باورهای نادرستی وجود دارد.
مقصران اصلی در این مبحث مترجمان، ناشران، بخش علمی و اجرایی کتب و مسئولان فرهنگی اند؛ این افراد مبحث واژهنامهها را در کتب را به بیراهه کشیدهاند و هیچکدام نمیتواند از سایه این مسئولیت کنار بروند.
باورهای نادرست ناشران در ضرورت استفاده از واژهنامهها که جز جدانشدنی و گریزناپذیر کتابهای خوب و معروف دنیا است سبب شده مولفان نیز این مقوله مهم را ناضروری بدانند و به آن اعتقادی نداشته باشند.
این درست است که در حال حاضر واژهنامهها و فرهنگهای فراوانی برای خوانندگان وجود دارد اما هنوز هم برخی از کتابها نیاز مبرمی به واژهنامه دارند زیرا علم که ایستادنی نیست و همیشه در حرکت است.
نشر دانشگاهی واژهنامههای مصوب و خوبی دارد، این یک باور غلط است که بتوانیم در تمامی کتابها از همین واژهنامهها استفاده کنیم. دانش دنیا در حال بروز شدن است و ما نمیتوانیم متوقف بمانیم.
در حال حاضر به دلیل باورهای نادرست داوران به این مقوله در انتخاب کتابهای برتر هفته، ماه، فصل و سال به واژهنامه نگاه تزئینی میشود و امتیاز ویژه این مقوله چشم بسته به مولفان یا مترجمان اختصاص مییابد.
به عبارت سادهتر کتابهایی که تنها واژهنامههای طولانی دارند از نظر داوران چهار فصل هستند و کتاب سال شدن آنها قطعی است و این اشتباهی بزرگ است.
هماکنون در بیشتر کتابها مشاهده میشود که پانوشت کتابها در واژهنامه میآید و هیچ فرقی میان آنها نیست در حالی که تعریف این دو مقوله به شدت از یکدیگر متفاوت است.
مترجمان به هیچ وجه از واژهنامههای جامع استفاده نمیکنند به طوریکه برای یک کلمه انگلیسی system دهها معنای اشتباه برگزیده شده که سبب سختشدن و گاهی اشتباه شدن جمله میشود.
مترجمان ما باید متخصص باشد یک متخصص شیمی به درستی نمیتواند کتاب ریاضی، فیزیک و زیستشناسی ترجمه کند که سبب به اشتباه انداختن دانشجویان شود.
سری نرمافزارهای ترجمه به شدت به زبان فارسی و ویراستاری کتابها صدمه میزند که به هیچ عنوان قابل جبران نیست.
این پژوهشگر از مسئولان کتابهای امروز ایران خواست که تنها در صورت نیاز و نه به دلیل امتیازگیری واژهنامهها را به بخش پایانی کتابها بیفزایند و از مترجمان خواست کتابهایی را ترجمه کنند که از دانش آن آگاه هستند.
کتابهایی باید ویرایش شود که با معادلهای واقعی آن به طور کامل آشنا هستند و در هنگام ترجمه برابر نهادها را ثبت و در واژهنامهها آورده شود.
مترجمان به هیچ وجه از واژهنامههای جامع استفاده نمیکنند به طوریکه برای یک کلمه انگلیسی system دهها معنای اشتباه برگزیده شده که سبب سختشدن و گاهی اشتباه شدن جمله میشود.
منصوری: رسمالخط زبان فارسی نباید آزاد باشد
همچنین رضا منصوری استاد زبان و ادبیات فارسی از برخی از نهادها و استادها برای آزاد گذاشتن رسمالخط زبان و ادب فارسی انتقاد کرد و گفت: رسمالخط زبان فارسی نباید آزاد باشد.
آزاد گذاشتن رسم الخط در زبان و ادبیات فارسی یک تهدید جدی است که باید اصلاح شود.
در حال حاضر اصل افزایش سرعت در زبانهای زنده دنیا دیده میشود که این سرعت بر روی ساخت و چگونگی مفاهیم تاثیر مستقیم دارد.
باید در این سرعت انتقال توجه کرد که نثر فارسی دستخوش تغییرات ساختاری نشود به طوریکه این زبان ظریف بودن خود را از دست ندهد و دچار پیچیدگیهای خاص نشود و این جز در سایه یکدست کردن رسم خط و نامها امکانپدیز نیست.
نهادها باید در یک رسم الخط توافق کنند و آنها را سرلوحه نوشتاری قرار دهند؛ این نهادها باید نثر روان را در نظر بگیرند و در مورد رسمالخط تصمیم گیری کنند. یک کتاب می?واند در مفهوم پیچیدگی داشته باشد اما در نثر این پیچیدگی انحراف است.
هر نثر مدرنی در دنیای امروز روان است اما در بطن آن اطلاعات انبوه و دشواریهای وجود دارد که به روانی نثر صدمه نمیزند.
دلیل نمیشود که اگر اطلاعات ما بسیار حجیم و سخت است نثر آن هم گیر داشته باشد نثر روان سبب آسانی خواندن و جذب مخاطب میشود.
اگر مسئولان امر در این مورد بیتوجه باشند متن فارسی نقش خودش را از دست میدهد و ذهن و تفکر فارسی رشد نمیکند در نتیجه باید از هماکنون جلوی این آسیب گرفته شود.
اگر به زبان پارسی و روانی آن توجه نشود استعدادهای نوشتاری این نسل در بالقوه میماند و شکوفا نخواهد شد. البته باید در نظر گرفت که زبان امروزی نباید به ادبیات راه پیدا کند که متاسفانه میبینیم راه پیدا کرده است.
در حال حاضر زبان جوانان ما به یک زبان زیرپوستی تبدیل شده که سبب میشود واژههایی در ادبیات ما پا بگذارد که اصلا به صلاح نیست و نکته بدتر این است که این ادبیات در دنیای امروز به سرعت در اینترنت پخش میشود و ترجمه آن فاجعه به بار میاورد.
جدایی نوشته و زبان امکانناپذیر است؛ بدون در کنار هم قرار دادن متن و نوشته بررسی زبان و ادب فارسی غیرقابل باور است اصلا بدون این دو نمیتوان درباره زبان حتی فکر کرد.
باید مراقب انحرافها در پیشرفت نوین زبان فارسی باشیم.
کافی: زبانفارسی مفهومساز نیست
علی کافی نیز معتقد است زبان فارسی زبان دوم است که خوداتکا در اصطلاحات و مفهومساز نیست و از ساخت واژههای زبانهای بیگانه مانند انگلیسی که زبان اول استفاده میکند.
در واژهنامهنگاری دو نوع زبان وجود دارد که اولی آن زبانهایی هستند که خوداتکا هستند و دومین آنها زبانهایی هستند که از زبان اول بهره میگیرند.
زبان فارسی در گونه علمی و خاصه در اصطلاحگزینی زبان دوم محسوب میشود؛ واژهنامه باید طوری نوشته شود که کوتاه شدن فرهنگ فراگیری را به دنبال داشته باشد.
در زمینه واژهنامهنگاری نه تنها باید به واژههایی گلچین شده برای هر حرف الفبا توجه ویژهای کرد بلکه برای بسیاری از واژهها نیز به نوشتن یکی دو معنی بسنده کرد که آن معنی بستگی به نوع کتاب دارد.
بسیاری از واژهها در واژهنامهنگاری هممعنی اسمی و هم مصدری دارند و باید در بیشتر موارد تنها معنی اسمی و یا مصدری آنها نوشته شود که متاسفانه این اصل به هیچ عنوان در ایران رعایت نمیشود.
برای بسیاری از اسامی و افعال نیز که دارای اشکال صرف و نحوی دیگری مانند صفت، قید، اشکال فاعلی، مفعولی، مرخم، اضافی و دیگر اشکال هستند باید از نوشتن همه این اشکال برای هر واژه چشمپوشی کرد.
دو زبان اصلی باید به مانند هم ترجمه شوند، در واژهنامه نگاری باید توجه کرد که نخست واژههای نمونه را وارد تارنما کنیم و سپس اندک اندک و پیوسته واژههای به روز شده دیگری را از دفتر اصلی به فرهنگ نمایش داده شده اضافه کنیم که این بهترین حالت ممکن است.
در واژهنامهنگاری فارسی به زبان دیگر باید از دوبارهنویسیِ واژههای بیگانهای پرهیز کرد و تنها واژههایی در واژه نامه گردآوردی شود که نیاز آن احساس میشود.
ویراستاران باید در نوشتههای فارسی همیشه و همهجا از واژهنامههای مرجع استفاده کنند تا دچار مشکل نشوند.
فرآوری: مهسا رضایی
بخش ادبیات تبیان
منبع: خبرگزاری مهر