چرا برخی مشاغل مکروه اند؟

جهت کلّی این تنزیه‌ها و ترغیب‌های شرعی نسبت به مشاغل و حرفه‌ها، این است که شارع نسبت به آثار تخریبی و یا سازندگی این حرفه‌ها بر روی روح انسان‌ها نظر داشته است، لذا برخی از شغل‌ها را مورد تحسین قرار داده است، چون برای انسان نقش سازندگی داشته و برخی از حرفه‌ها را مذمّت کرده است، چون نقش تخریبی داشته است.

انسان به طور معمول، در چهار محیط روش می‏گیرد. این یادگیری از محیط خانوادگی شروع شده، در محیط آموزشی ادامه می‌یابد، در محیط سوم یعنی فضای رفاقتی و چهارمین محیط که محیط شغلی است، کامل می‌شود.

این مباحث بر گرفته از بیانات حضرت آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی می باشد که به صورت هفتگی در مسجد جامع بازار ایراد می گردد .

قبلا در مورد محیط دوستی و تأثیراتش باید ها و نبایدها سخنان ایشان را به شما عزیزان منتقل کردیم و هم اکنون وارد بحث محیط کاری میشوییم . انشائ الله که بشنوییم و آویز ه ی گوشمان قرار دهیم .

یک تذکر؛ تأثیر تربیتی تدریجی است

انسان با دیدار، گفتار و همچنین کردار، روش می‏گیرد، امّا این امر در صورتی است که آن عمل تکرار شود. اگر عملی تکرار شد، به تدریج برای انسان به صورت ملکه در ‏آمده و ما اسم آن را «روش» می‏گذاریم. روش یعنی چه؟ یعنی همان ملکه‏ای که بر اثر تکرار عمل برای انسان حاصل شده است.

سه بحث محوری پیرامون محیط شغلی:

بحث محیط شغلی از بحث خود شغل جداست ما در صدد هستیم که بیشتر تأثیرات محیط شغلی را بررسی کنیم .

نکاتی که باید به آن ها توجه داشت :

اوّل؛ تأثیر شغل‌‌ها از نظر تربیتی

اما اوّل؛ نفس شغل و حرفه. ما در اسلام راجع به حرفه‏ها احکام متفاوتی داریم. مثلاً حرفه‏هایی هست که حرام هستند و برخی حرفه‌ها مکروه‌اند و ... ما به سراغ حرفه‏های حرام نمی‏رویم ، لذا بحث ما در مورد شغل‌های غیر حرام است.

بررسی انواع شغل‌های غیر حرام :

ما می‏بینیم که شارع مقدّس، از بعضی مشاغل به نوعی تنزیه کرده و به اصطلاح آنها را به عنوان شغل‌های مکروه معرفی نموده است. مثلاً گفته است که فلان شغل، مکروه است. یک دسته از مشاغل و حرفه‌ها را هم می‏بینیم برعکس ترغیب کرده و گفته است که مستحب است. هر دو مورد اشکال شرعی ندارد ولی یکی مکروه و دیگری مستحب است. چرا این‌طور است که نسبت به یک شغل، تنزیه شرعی وجود دارد و به یکی ترغیب شده است؟

جهت کراهت داشتن برخی شغل‌ها

در روایاتی که ‏درباره نهی از بعضی شغل‌ها و حرفه‌ها وارد شده است، اشاره‌ای هم به جهت حکم هم وجود دارد. مثلاً در روایاتی این‌طور آمده است که شما به دنبال این حرفه نباشید و به نروید سراغ آن  نروید، در ادامه هم به جهت این کراهت اشاره کرده‌اند که دلیل این حکم آن است که این شغل، بر روی روح شما نقش تخریبی دارد. به‌طور کلّی نقش تخریبی یک حرفه نسبت به روح انسان، دلیل کراهت داشتن آن شغل است. این همان نکته‌ای است که ما در باب تربیت می‏گوییم که انسان باید مواظب چیزهایی که بر روی روش و ملکات او تأثیر می‌گذارند باشد؛ لذا چون این شغل‌ها بر روی روح انسان اثر منفی گذاشته و به آدمی‏ملکه و روشی می‏دهد که زشت است، به ضرر انسان بوده و مکروه است.

عکس این قضیه هم در شرع وجود دارد که شارع بعضی از مشاغل را تحسین کرده و گفته است که فلان شغل و حرفه نه تنها نقش تخریبی ندارد، بلکه سازنده است. آن وقت نقش تخریبی و سازندگی مشاغل نسبت به روح انسان که مبحثی جدا میطلبد و در این مجال نمی گنجد.

آثار تخریبی شغل

جهت کلّی این تنزیه‌ها و ترغیب‌های شرعی نسبت به مشاغل و حرفه‌ها، این است که شارع نسبت به آثار تخریبی و یا سازندگی این حرفه‌ها بر روی روح انسان‌ها نظر داشته است، لذا برخی از شغل‌ها را مورد تحسین قرار داده است، چون برای انسان نقش سازندگی داشته و برخی از حرفه‌ها را مذمّت کرده است، چون نقش تخریبی داشته است. (توجه کنید که بحث ما در مورد خود شغل است، مراحل بعدی را بعداً بررسی می‌کنیم. این کلی قضیه بود.)

بررسی معیار انتخاب شغل از منظر ائمه اطهار(علیهم‌السلام):

من می‌خواهم بعضی از مشاغل را به عنوان مثال ذکر کنم و این مطلب را در مورد آنها توضیح و تطبیق دهم. ما در مجموعه روایاتمان، روایات متعددی نسبت به مشاغل‏ داریم که شارع مقدس بعضی از آنها را نهی کرده است. در روایت مفصلی از امام صادق(علیه‌السلام) که اسحاق‌بن‌عمار آن را نقل می‏کند، آمده است که: اسحاق به حضرت وارد شد و به ایشان گفت: خداوند پسری را به من داده است و... اسحاق می‌گوید: به حضرت عرض کردم: «فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فِی أَیِّ الْأَعْمَالِ أَضَعُهُ؟» من می‏خواهم فرزندم را بر سر یک کار گذاشته و شغلی برایش انتخاب کنم. چه کنم و او را بر سر چه کاری بفرستم؟ سائل از حضرت می‌پرسد که شما دوست دارید پسرم چه کاره شود؟

1. زرگری نزدیک به ربا است!

حضرت به او فرمودند: او را بر سر یک‌سری از کارها مگذار! «لَا تُسْلِمْهُ صَیْرَفِیّاً»، او را به زرگری نفرست. جهت آن را هم گفتند و من عین آن را می‏خوانم: «فَإِنَّ الصَّیْرَفِیَّ لَا یَسْلَمُ مِنَ الرِّبَا»¹، اگر او را به زرگری بفرستی، سر از ربا در می‌آورد. چون شما می‏دانید که زرگری از شغل‌ها و معاملاتی است که به سرعت ربا در آن پیدا می‌شود. مثلاً در تبدیل طلا به طلا، اگر یک گرم اضافه‏تر شود، این ربا است. آدم یک‌باره به چاله حرام‏خواری می‌افتد. این شغل مخاطره دارد. اصل شغل حرام نیست ولی چون ممکن است تو را به گناه بیاندازد، و گناه هم روح تو را تخریب کرده و استمرار آن روش صحیح تو را تخریب می‌کند، لذا شغل مکروهی است و از آن نهی شده است.

زراعت کار انبیاء است

حالا من می‌خواهم به یک نکته روانی اشاره کنم که در روایاتمان هست و آن مقابل این حرف است. یعنی در روایات ما نسبت به زرگری نهی وجود دارد و در مقابل آن نسبت به شغلی دیگر ترغیب و تشویق وجود دارد که اینها از نظر روانی در مقابل هم هستند. یکی نهی است، حالا مقابلش آن شغلی که امر است را نگاه کنید! تا ببینیم چه نکته‌ای از آن به دست می‌آید. در میان مشاغل، شغلی که به آن بسیار امر شده است «فلاحت و زراعت» است. هارون واسطی که از اصحاب امام صادق‌(علیه‌السلام) است، می‌گوید: «سَأَلْتُ جَعْفَرَبْنَ‌مُحَمَّدٍ علیهماالسلام عَنِ الْفَلَّاحِینَ» از امام صادق(علیه‌السلام) درباره فلّاحان سؤال کردم؛ «فَقَالَ هُمُ الزَّارِعُونَ كُنُوزُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ مَا فِی الْأَعْمَالِ شَیْ‏ءٌ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ مِنَ الزِّرَاعَةِ وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا زَارِعاً إِلَّا إِدْرِیسَ عَلیهِ‌السَّلامُ فَإِنَّهُ كَانَ خَیَّاطاً للفلاحین»² حضرت فرمودند: آنها کشاورز بودند و هیچ کاری نزد خداوند از کشاورزی بهتر نیست. هیچ پیغمبری نبود مگر آن‌که زراعت می‏کرد جز إدریس که خیاط بود. من این روایت را برای مقابله با روایت قبلی آوردم.

کار با «گِرَم» و کار با «خروار» فرق دارد!

من می‏خواهم نکته دقیقی را عرض کنم؛ این شغل‏ها از نظر اثرگذاری بر روی روح، کاملاً تقابل دارند. یکی تنگ‏نظری می‏آورد، یکی وسعت‌نظر می‏آورد. چرا این را نهی‏ می‏کند و به آن امر می‏کند؟ چون زرگری، با وزن کم یعنی مثقال و گرم سر و ‏کار دارد و تنگ‏نظری می‏آورد. آدمی‏که هر روز با «گرم» کار می‏کند، از نظر روحی تنگ‏نظری پیدا می‌کند. امّا زراعت کاری است که سر و کار آدم با خروار است و روح انسان را کوچک نمی‌کند. این شغل از نظر روانی حسن دارد و برای آدم بلندنظری می‏آورد. معارف ما خیلی دقیق است.

به اندازه مطمئن وزن کنید!

این مطالبی را که من می‌گویم، از خودم نیست، همه از آیات و روایات ما گرفته شده است و محصَّل معارف ما است. «وَ زِنوا بِالقِسطاسِ المُستَقیم»³ با مکیال و ترازوی دقیق وزن کنید. کم گذاشتن که حرام است، منظور این است که طوری وزن کنید که مطمئن شوید، کم نگذاشته‌اید. این کار، با روحیه تنگ‌نظری قابل انجام نیست. لذا حضرت در روایت قبلی به این سراشیبی اشاره می‏کنند که این حرفه انسان را به سمت سقوط در گناه سوق می‌دهد. بسیار احتمال دارد که انسان در این شغل به حرام آلوده شود. وقتی تنگ‌نظر شدی، به ربا می‌افتی، ربایی که در روایات و در آیات قرآن کریم شدیداً از آن نهی شده است.

شکسته شدن قبح ربا

انسان با چنین شغلی، از نظر روحی و روانی، حریمش نسبت به ربا، از بین می‏رود. یعنی یک انسان مسلمان، که آیات و روایات، اینهمه دارند او را از ربا می‌ترسانند، وقتی وارد این کار می‌شود، کم‌کم ترسش از بین می‌رود و آرام‏آرام به رباخواری عادت می‏کند. حرمت این کار شکسته می‏شود و کار تمام می‌شود. این شغل اثر سوء روی روح می‏گذارد. وقتی هم که رباخواری عادی شد که دیگر وامصیبت است! به این می‏گویند: نقش تخریبی در بعد دینی و حضرت هم به همین مطلب اشاره می‏کنند، لذا نهی می‏کنند که فرزندت را بر سر این کار نگذار!

تأثیر تدریجی از تکرار عمل :

البته این‌طور نیست که فقط به همین خاطر از این کار نهی شده باشد و چه بسا ابعاد گوناگون و نقش‏های دیگری وجود داشته باشد، که به خاطر آنها از این شغل‌ها نهی کرده‌اند، ولی آنچه اشاره شده است این جنبه است. روح با استمرار یک عمل، روش می‏گیرد و کار برایش عادی می‏شود. وقتی یک چیز عادت شد یعنی ملکه شده است و ملکه هم همان تربیت است. در اینجا محیط شغلی و خود شغل، مربی من شده است. «شغل» چگونه دارد من را تربیت می‏کند؟ با تکرار عمل، تربیت تخریبی و اثر سوء دارد. چنین روشی را می‏دهد که قبح برخی گناهان را از بین می‏برد. زرگری قبح رباخواری را پیش من از بین می‏برد.

2. کفن‌فروش، مرگ مردم را می‌خواهد!

«وَ لَا تُسْلِمْهُ بَیَّاعَ الْأَكْفَانِ فَإِنَّ صَاحِبَ الْأَكْفَانِ یَسُرُّهُ الْوَبَاءُ إِذَا كَانَ»، حضرت در ادامه فرمودند: فرزندت را به کفن‌فروشی هم نفرست. ما در روایات داریم که این شغل هم مکروه است. چون کفن‌فروش، دائماً در فکر این است که مردم زودتر بمیرند تا او کفن‏هایش را بفروشد. بدانید جمله به جمله این مطالبی که من می‌گویم، متن روایات است و من از خودم حرفی ندارم. در روایت آمده است که کفن‌فروش می‌گوید: هر چه مرده بیشتر شود، برای من بهتر است؛ لذا این شغل هم مکروه است. نفس شغل بر روی روح اثر سوء دارد.

3. قصّاب دل‌سخت می‌شود!

بعد در ادامه حدیث دارد: «وَ لَا تُسْلِمْهُ جَزَّاراً»، جزار یعنی سلّاخ؛ حضرت فرمودند: فرزندت را به کار سلاخی نگمار! در روایت دیگری که آن هم از امام صادق(علیه‌السلام) است آمده است که امام صادق از پیغمبر اکرم نقل می‏کند: «عن أبی عبدالله جعفربن‌محمد(علیهماالسلام) قال: إن رسول‌الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) قال:» پیغمبر فرمودند که من به خاله‌ام غلامی‏را هدیه دادم و گفتم: «إِنِّی أَعْطَیْتُ خَالَتِی غُلَاماً وَ نَهَیْتُهَا أَنْ تَجْعَلَهُ قَصَّاباً»، این غلام را برای کار قصابی نگذار! «أَوْ حَجَّاماً أَوْ صَائِغاً»⁴ «صائغ» همان زرگر است.

قصاب با گوشت فروش فرق دارد

در روایت قبلی داشت «جزار» و در اینجا دارد «قصاب» که البته معنای اینها قصابی به معنایی که امروزه متداوّل است، نیست. اصل آن از نظر لغت، به کسی گفته می‌شود که شتر و گوسفند را سر می‏برد، یعنی کارش سر بریدن است نه گوشت فروختن.⁵ روایت می‌گوید ولو این‌که قصاب سر حیوان را می‏برد، ولی این شغل و حرفه، از نظر تربیتی اثر سوء دارد. حضرت در ادامه جهت این نهی را بیان می‏فرماید که: «فَإِنَّ الْجَزَّارَ تُسْلَبُ مِنْهُ الرَّحْمَةُ»، چرا که قصاب، مهربانی‌اش را از دست می‌دهد. در روایت دیگر در مورد جهت این نهی آمده است: «وَ امّا الْقَصَّابُ فَإِنَّهُ یَذْبَحُ حَتَّى تَذْهَبَ الرَّحْمَةُ مِنْ قَلْبِهِ»⁷ قصاب آن‌قدر ذبح می‌کند تا مهر و عطوفت از دلش می‌رود.⁶

تضعیف روحیّات و ملکات فطری

انسان از نظر فطری این‌گونه است که از کشتار بدش می‏آید. این جزء فطرت همه ما است. انسان از کشتن بدش می‏آید. چه بسا انسان از کشتن بعضی از جانوران موذی هم خوشش نمی‌آید. اگر بنا شود که کشتار، حرفه آدم شود، این روحیه ملکه خواهد شد.

4. برده‌فروشی، بدترین کار است!

«حجّام» کسی است که شغلش حجامت کردن است. حجام هم مثل سلاخ است که به دیگری تیغ می‏زند، ولی تیغ سلاخ بزرگتر است. در بعضی از روایات دارد، « نحاسی » هم مکروه است. در همان روایت اوّلی که خواندم داشت: «وَ لَا تُسْلِمْهُ نَخَّاساً فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم قَالَ شَرُّ النَّاسِ مَنْ بَاعَ النَّاسَ» آن موقع‏ها بوده است و امروزه بحمدالله، دیگر از برده فروشی خبری نیست.

چون من به طور کلی بحث کردم، اینها را به عنوان مثال مطرح کردم و می‌خواستم به عنوان نمونه چند روایت را بخوانم و توضیح دهم که خود شغل اهمیّت دارد. از آنجایی که شغل‏هایی وجود دارد که اثر سوئی بر روی روح انسان دارد، لذا شارع مقدس هم روی آنها دست گذاشته و از آنها نهی کرده است.

شغل فرق دارد با انجام چند باره‌ی این کارها.

البته گاهی پیش می‏آید که آدم باید کاری را انجام دهد؛ این شغل شدن آن کار نیست. مثلاً ممکن است آدم به دکان بزازی برود و کفن بخرد. این بزاز که کفن‌فروش نیست. کراهت در مورد جایی است که این کار بشود شغل و حرفه دائمی‏انسان.

در مباحث بعد سایر مسائل با اهمیت در مورد محیط کار ار  که از موضوعات مبتلا به جامعه به شمار میرود و آیت الله تهرانی به خوبی ان ها را تبیین و دسته بندی کرده اند برای شما عزیزان نقل خواهیم کرد (پیگیر باشید.)

نتیجه :

انسانی که در پی رشد معنوی و کمال روحانی است باید مواظب باشد که در چه مسیری قدم بر میدارد روایات ما واقعا دقیق و روشنگر هستند در هر کدام دنیایی از معارف و حقایق نهفته است. و بر ما لازم است که در هر قدمی از آن ها بهره بگیرییم .

پی نوشت ها :

[2]. اصول‌الكافی، ج 5، ص 114

[3]. تهذیب‏الأحكام، ج 6، ص 384

[4]. سوره مبارکه شعراء، آیه 182

[5]. وسائل‏الشیعة، ج 17، ص 136

[6]. البته بحث ما در مورد آثار تربیتی این کار است به جنبه‌های دیگر کاری نداریم و بررسی آنها بحث مستقلی می‌طلبد.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی آیت حاج آقا مجتبی تهرانی