در ماهی می میریم / سعید شریفی

نگاهی به مجموعه داستان «در ماهی می‌میریم»

اولین داستانی که نوشتم، نامش را به یاد ندارم، گرچه می‌توانم آن را از نو تعریف کنم. بچه بودیم، پسِ پشت ردیف‌کلاس‌های دبستان‌مان می‌نشستیم به شنیدن قصه‌های دوستی که تعریف می‌کرد و تعریف می‌کرد، و تمام زنگ‌های آخر، هر روز و هر روز، می‌نشستیم پای قصه‌ی معلمی که این‌قدر طول‌اش داد که سال به پایان رسید و قصه، نه. دومین قصه‌ام را عوض نوشتن، تعریف کردم. نامش را به یاد دارم اما الان نمی‌توانم تعریف‌اش کنم. بعد از آن، همه چیز و همه چیز در یک گردباد یا یک سیاهی یا یک چالْ‌باد پیچید، چشم بر هم گذاشتم، همه تاریک، خواب، گاهی روشنی‌یی، نوری، جرقه‌یی، بعد از نو تاریکی، تا وقتی که، حالا یاد دارم، چهار صبح بود، کاغذهای کاهی بود، خودکار بود و اتاقی با دمِ هوای دم‌کرده‌ی دمِ صبح که همین حالا هم از آن بیش‌تر از خیلی چیزهای دیگر بدم می‌آید، و اولین داستان. چه‌قدر حالا دور و مسخره به‌نظر می‌آید، و بعد از آن، همه و همه چیز، گاه روشن، گاه تیره، گاه مبهم، گاه پُرواضح و گاه، همه‌ی این‌ها و از میان این همه، این جمله پُررنگ‌تر، از طرف آشنایی: «سعید، تو زندگی نمی‌کنی، تو زندگی را روایت می‌کنی.» (برگرفته از کتاب)

مجموعه داستان «در ماهی می میریم» اولین اثر سعید شریفی که به بازار کتاب آمده است. 

پیش زمینه ذهنی ای که اکثر خوانندگان در مورد اولین اثر نویسنده دارند، معمولا داستانهایی است خام، با نثر و زبانی پر فراز و نشیب، زوائد بسیار و اغلب  عاری از تکنیک. گاهی حتی سیاه مشق هایی است که توسط نویسندگان تازه کار در کارگاه های داستان نویسی نوشته می شود و به چاپ می رسد. تعداد کمی از نویسندگان هستند که اولین آثارشان اثری درخور، تاثیر گذار، شست و رفته به همراه  پختگی در زبان و روایت باشد. اولین اثر سعید شریفی این ویژگی های خوب و استثنائی را دارد.

این کتاب شامل 9 داستان کوتاه است که عنوان برخی از آنها عبارتند از "همین یک بار"، "بساط سنگ و کرکس"، "کورتیما" و "حوری".

داستانهای مجموعه "در ماهی می میریم" هر کدام فضای خاص خود را دارند؛ در اغلب آنها مرز رویا و واقعیت شکسته می شود و داستانها در فضایی وهم آلود روایت می شوند ضمن آنکه نثر و لحن روایت داستانها نیز از ویژگی دیگر آنها محسوب می شود. برخی از داستانهای این کتاب موفق به کسب رتبه در جایزه های ادبی شده اند که از آن جمله می توان به داستان "در ماهی می میریم" اشاره کرد که رتبه اول در مسابقه علمی فرهنگی را از آن خود کرده است.

یکی از مشخصه های بارز داستانهای شریفی آغاز هر داستان است.

دروازه ورود به هر داستانی خط اول و یا پاراگراف اول آن است. اولین پاراگراف در داستان های شریفی از چنان قوتی در زبان و روایت برخوردار است که خواننده را به درون داستان پرتاب می کند.

گاهی اصلا به نظر می رسد که خود نویسنده قبل از شروع به نوشتن داستان همین پاراگراف اول یا شاید جمله اول را داشته و بدون داشتن زمینه دیگری از طرح و قصه فقط خط اول را  ادامه داده است.

که البته این موضوع در یکی دو داستان به ضعف بدل شده، چرا که پاراگراف اول چند صفحه ای بسط و گسترش یافته بدون اینکه چیز زیادی از قصه دستگیر خواننده شود و فقط نیروی زبان و لحن پردازی، خواننده را به خواندن ادامه ترغیب می کند.

اکثر داستانها در فضایی وهم آلود اتفاق می افتد. داستانهایی که قصه در اولویتی پایین تر نسبت به زبان و تکنیک قرار دارد و انگار نویسنده عمد دارد کاری کند که خواننده در پایان داستان لحظه ای مکث کند، کتاب را ورق بزند و دنبال ادامه داستان بگردد. هرچند این را نمی توان به حساب ضعف داستان ها گذاشت، زیرا برای نویسنده ای مثل شریفی اضافه کردن یک پایان سردستی فقط برای راضی نگه داشتن خواننده نباید کار سختی باشد. دیگر اینکه هیچ کدام از پایان ها را نمی توان پایانی رها نامید، زیرا داستان تا همان جا هم شکل گرفته و ابترنیست.

انتخاب لحن و زبان متناسب با هر شخصیتی و حدود قابلیت های شخصیت، یکی دیگر از مشخصه های داستانهای در ماهی می میریم است. به طوریکه در داستان «تحصیل عسل» نویسنده به خوبی به نثر و زبانی ادبی و ثقیل گفتاری متناسب با شخصیتی ساده لوح و  دور از فضا و محیط رایج جامعه دست یافته است. یا در داستان «در ماهی می میریم» به روحیات و لحن و زبان راوی کودک نزدیک شده است و دیالوگهای دونفره دو کودک در نوع خود خواندنی است.

البته گاهی در بعضی داستانها زبان دیالوگ بی اندازه به زبان روایت نزدیک می شود و دیالوگها با همه لحن و زبانی نوشته شده اند که داستانها. که این موضوع به دلیل تسلطی که شریفی بر زبان داستانهایش دارد بیشتر به چشم می آید.

از نکات بارز دیگر در داستانهای شریفی فضا سازی و صحنه پردازی است. چنانچه این فضا سازی در داستانهای«بساط سنگ و کرکس» و « حوری» به نوعی نقطه عطف داستان قرار گرفته است.

در داستان حوری به نظر می رسد که اگر همین طرح و قصه با همین شکل روایت در هر فضا و صحنه دیگری اتفاق می افتاد چنین تاثیر گذار نمی بود.

پیچیدگی و تاكید بر ذهنیت، بی‌زمانی و لامكانی،استفاده از عنصر جابه‌جایی،تاكید بر خیال و دوری از كلیشه‌های مرسوم داستان‌نویسی و نوآوری اصلی‌ترین شاخصه های  اغلب داستان‌های «در ماهی می‌میرم» هستند. در داستان «همین یک بار» نویسنده با تمركز روی گفت‌وگو میان دو شخصیت قصه،علاوه بر آنكه توانایی خود را در حیطه دیالوگ‌نویسی به بوته آزمون گذارده، موفق شده تداعی‌گر حسی باشد كه راوی به روایت آن می‌پردازد و داستان بر اساس آن شكل یافته است.حسی كه راوی با تلاش‌هایی ناموفق سعی در تجربه آن دارد. نویسنده در همه داستان‌های این مجموعه جهانی متفاوت ساخته و تلاش نمی‌كند گزارشی از واقعیت بیرونی برای مخاطب ترسیم كند. داستان‌هایی كه روایتی رئال از جهان بیرون عرضه نمی‌كنند.

نویسنده حتی زمان و مكان را نیز درون متن می‌سازد و راوی به این ترتیب می‌تواند هر چیزی را كه نیاز به ساختن این جهان است روایت كند.در داستان «تحصیل عسل» راوی هرآنچه را كه خیال می‌كند به واقعیت تبدیل می‌كند.در قصه «این كلاش» خیال آنقدر جای واقعیت نشسته كه گویی داستان توهم راوی است. در «حوری» بازی خیالی دو شخصیت را پیش می‌كشد. كتاب به عنوان اولین اثر نویسنده، بسیار موفق، خلاقانه و قابل ‌اعتناست.

و همه اینها یعنی اینکه مجموعه داستان « در ماهی می میریم» نوید حضور نویسنده ای تمام عیار را در ادبیات و داستان نویسی ایران می دهد.

کتاب "در ماهی می میریم" با شمارگان 1100 نسخه در 135 صفحه و به قیمت 3300 تومان توسط نشر افراز منتشر شده است.

فرآوری: مهسا رضایی

بخش ادبیات تبیان

منابع: تهران امروز، مرور، پایگاه اطلاع رسانی علوم انسانی، وبلاگ همین است که هست