راهکار جلب عنایت خاص الهی
بدون شک اگر درباره آثار نماز بخواهیم سخن بگوییم، اولین چیزی که به ذهن ما می‌رسد این است که نماز انسان را از فحشا و منکر باز می‌دارد. دلیل این جواب، هم آیه شریفه ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر (1) است که از کودکی تا کنون بارها و بارها شنیده ایم.
اما مساله و سوال جدی دیگری که به دنبال این پاسخ ذهن شنونده را درگیر می‌کند، این است که اگر نماز چنین خاصیتی دارد، چرا در جوامع مسلمانان و یا در گروه نمازگزاران، فحشا و منکر دیده می شود.
به بیان دیگر، چرا انسان نمازگزار مرتکب برخی اعمال و منکرات می‌شود؟ آیا آیه تفسیر دیگری دارد و یا مشکل متوجه خود ماست. در پاسخ به این سوال باید متذکر شد که ایراد واشکال در نماز نمازگزاران است.
اگر نماز با تمام شرائط و حدودش اقامه شود، یقینا نمازگزار را از کردار زشت نگه می‌دارد، و هرچه نماز کامل‌تر و با حضور قلب بیشتری خوانده شود، اندازه نگهداری آن نیز بیشتر و اثر گذار تر خواهد بود.
لذا قرآن کریم خطاب به نمازگزاران می فرماید: فویل للمصلین، الذین هم عن صلوتهم ساهون الذین هم یراعون... (2)
وای بر نمازگزاران، آنان که در نسبت به نمازشان سستی می‌کنند...
البته سستی در نماز یا سستی نسبت به نماز مراتبی دارد که اکنون مورد بحث ما نیست. و اما درباره اهمیت حضور قلب در نماز:
حدیث:
رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیهِ السَّلَامُ قَالَ:
إِذَا قَامَ الْعَبْدُ إِلَى الصَّلَاةِ أَقْبَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ بِوَجْهِهِ فَلَا یَزَالُ مُقْبِلًا عَلَیْهِ حَتَّى یَلْتَفِتَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَإِذَا الْتَفَتَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ أَعْرَضَ عَنْهُ.[3]
هرگاه بنده به نماز بایستد، خداوند عزّوجل به او رو میكند و مدام متوجّه بنده خویش است، تا اینكه او سه مرتبه از خدا روبرگرداند. هنگامی كه بنده برای مرتبه سوم از خدا منصرف شد، خداوند نیز از او رو برمیگرداند.
روایت از امام صادق (علیهالسلام) منقول است كه حضرت فرمودند: آنگاه كه بنده به نماز بایستد، به سوی او خداوند رو میكند.
تعبیر «أَقْبَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ بِوَجْهِه» كنایه از این است كه خداوند نسبت به او عنایت تام و خاص میفرماید. ما اینطوری هستیم كه وقتی میخواهیم به كسی خیلی توجه كنیم، با تمام چهره متوجهش میشویم. سپس می فرماید: «فَلَا یَزَالُ مُقْبِلًا عَلَیْهِ حَتَّى یَلْتَفِتَ ثَلَاثَ مَرَّات»؛ یعنی خدا رویش را از او بر نمیگرداند، تا اینكه این بنده سه بار رویش را از خدا برگرداند. حالا میگویم که منظور از این رو برگرداندن چیست. در ادامه میفرماید: «فَإِذَا الْتَفَتَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ أَعْرَضَ عَنْهُ». یعنی دفعه سوم كه این بنده رویش را از خدا برگرداند، اینجا دیگر خدا رویش را از او بر میگرداند.
این ترجمه تحتاللّفظی روایت بود؛ امّا به چند نكته هم اشاره كنم. نکته اوّل اینكه معلوم می‌شود اگر بنده رو میكند به سوی خداوند، خداوند هم به سوی او رو میكند. مطلب اصلی كه از روایت پیدا می‌شود همین است. «إِذَا قَامَ الْعَبْدُ إِلَى الصَّلَاةِ أَقْبَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ بِوَجْهِهِ»؛ چرا؟ چون نماز رویآوردن به خدا است. این اصل كار است. اگر روی بیاوری به خدا، خدا هم رویش را به طرف تو میكند، آنهم آنطور رو كردن که عرض کردم «ِبوَجْهِه» است؛ یعنی توجّه تام و عنایت خاص به بندهاش می‌کند.
تو اگر رویت را از خدا برگردانی، خدا رویش را از تو بر نمیگرداند؛ امّا این سقف دارد.
نکته دوم این است كه تو اگر رویت را از خدا برگردانی، خدا رویش را از تو بر نمیگرداند؛ امّا این سقف دارد. یك بار که از او روی برگرداندی، او رویش را بر نمیگرداند. بار دوم هم که برگرداندی، باز رویش را بر نمیگرداند. امّا دفعه سوم اگر از خدا رو برگرداندی، دیگر او هم روی خود را بر میگرداند. البته این روایت در مورد نماز است. در نماز رو برگرداندن از خدا عبارت از این است كه انسان در بین نماز توجهش به غیر خدا باشد. ما در روایات داریم كه اگر كسی دو ركعت نماز بخواند و در نماز حضور قلب داشته باشد، این نماز نمازی است كه یكی از آثارش این است كه تمام گناهان صغیره او آمرزیده می‌شود. در روایتی هم اینطور آمده است كه توجّه به خدا به این معنا است كه انسان هنگام نماز، نسبت به امور دنیایی حدیث نفس نكند. یعنی حالا که ایستادهای و داری نماز میخوانی، این چند دقیقه را دیگر نرو در مغازهات! فكرت را نبر این طرف و آن طرف! این نماز، همین چند دقیقه كه بیشتر نیست؛ چه خبر است؟!
من یك قضیّهای الآن یادم آمد در مورد یكی از علمای تهران (رضواناللهتعالیعلیه) که نمیخواهم اسم ببرم و چندین سال است که فوت كرده است؛ شاید این قضیه را نقل كرده باشم. یادم است كه روز وفاتی بود و بهاصطلاح تعطیل بود. من هم اتفاقاً نزدیك ظهر جایی در خیابان بودم. ظهر شد و چون ایشان را میشناختم رفتم به مسجد ایشان و نمازم را آنجا به جماعت خواندم. نماز تمام شد و بعد آن آقا، در حالی که جمعیت ایستاده بود، متوجه من شد. البته من جایی ایستاده بودم كه متوجه من نشود، ولی فهمید و آمد پیش من سلام كرد. من همینطور رفاقتانه گفتم شما خیلی نمازت را تند میخوانی! ایشان گفت به من نگو كه نمازت را تند می خوانی؛ به آنهایی بگو كه دو تا نمازشان را با یك نماز من میخوانند!
حالا غرضم این است که این عجله در نماز برای چیست؟! چند دقیقه كه بیشتر نیست؛ چرا عجله میکنی؟! چون در نماز هیچ التفاتی به خدا نیست. این روایت را نگاه كنید؛ میگوید كه اگر تو رو بیاوری، من رویم را از تو بر نمیگردانم؛ با تمام چهره به تو رو میكنم؛ «أَقْبَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ بِوَجْهِه»؛ من با تمام چهره به تو توجه میكنم. اگر یك دفعه هم برگرداندی، من رو بر نمیگردانم؛ دو مرتبه هم که رو برگرداندی و رفتی، باز هم مورد عنایتی؛ امّا دفعه سوم دیگر از تو رو بر میگردانم.
حالا می خواستم این را عرض كنم که میدانید که یكی از ابزار استجابت دعا نماز است. اصلاً روایت داریم كه هر كسی نماز بخواند ـهمین نماز واجبـ و بعد از نماز دعا كند، یك دعای مستجاب دارد. خوب، دعاهی ما پس از نماز مستجاب نمیشود؟ چون در نماز متوجه خدا نبودی! متوجه چه بودی؟! متوجه امور دنیاییات بودی. وقتی متوجه نبودی، دیگر اثری ندارد.[4]
پی نوشت:
1. عنکبوت، 45
2. ماعون، 4
3. بحارالانوار، ج 81، ص 241 ؛ وسائلالشیعه، ج 7، ص 288
4. چهارشنبه،12 آبان 8913 ؛ 26 ذیالقعده 1431 – سخنرانی آیه الله مجتبی تهرانی
تهیه: محمد حسین امین – گروه حوزه علمیه تبیان
