بیم و امید
خوف و رجا یکی از اساسی ترین و مهم ترین شاخصه هایی است که سالک در پیمودن راه سلوکی‌اش باید مد نظر داشته باشد.
اگر شما کتاب های اخلاقی را ورق بزنید و یا در لابلای روایات، در این زمینه مطالعه داشته باشید به خوبی متوجه این مساله می‌شوید. در رایت است که لقمان به پسرش سفارش می کند: ای فرزندم، از خدا آنچنان بترس که اگر تو را با اعمال نیک ثقلین به نزد او بردند، بترسی که تو را عذاب کند و اگر چنان به او امید داشته باش که اگر با اعمال بد ثقلین تو را به نزد او بردند، امید داشته باشی که تو را می‌بخشد. (1)
از طرف دیگر روایات و دستورات دینی، مساله حسن ظن به خدا و اجتناب از یأس و نا امیدی را طرح کرده به طوری که نا امیدی از رحمت خدا، در رده دومین گناهان کبیره و بعد از شرک قرار می‌گیرد.
این که چه رابطه ای میان دو مساله است، در این مقاله و از بیانات آیه الله آقا مجتبی تهرانی، مورد بررسی قرار می گیرد.
حدیث:
رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلامُ قَالَ: حُسْنُ الظَّنِّ بِاللَّهِ أَنْ لَا تَرْجُوَ إِلَّا اللَّهَ وَ لَا تَخَافَ إِلَّا ذَنْبَكَ (2)
«حسن ظنّ به خدا» این است كه جز به خدا امید نداشته باشی و جز از گناه خویش نهراسی.
این روایت از امام صادق صلوات الله علیه نقل شده است كه حُسن ظنّ و خوشگمانی به خداوند مركب از دو چیز است. ما این مطلب را در معارفمان داریم كه هر انسانی كه به خداوند ایمان دارد، باید به خدا، حسن ظنّ هم داشته باشد. یعنی نمی شود انسان به خدا، كه مستجمع جمیع صفات كمالیه است، ایمان داشته باشد ولی حسن ظن به او نداشته باشد.
گاهی در باب حسن ظن به خدا اشتباه میشود و این روایت می خواهد آن اشتباه را برطرف كند. انسان باید به خداوند حسن ظن داشته باشد؛ امّا در حسن ظنّ اینطور نیست كه فقط جنبه امید مطرح باشد، بلكه حسن ظن مركب از دو چیز است: هم امید در آن است و هم بیم. انسانها غالباً اشتباه میكنند و خیال میكنند كه فقط امید است.
«حُسْنُ الظَّنِّ بِاللَّهِ أَنْ لَا تَرْجُوَ إِلَّا اللَّهَ» بخش اول این است كه به هیچ موجودی امید نداشته باشی مگر به خداوند. «أَنْ لَا تَرْجُوَ إِلَّا اللَّهَ» به قول ما انحصار است. در تمام امور، فقط امیدت خدا باشد. حسن ظن به خدا فقط این است ؟ خیر! «وَ لَا تَخَافَ إِلَّا ذَنْبَكَ». كنارش یك بیم هم هست. خوف و بیم نیز از هیچ چیزی نداشته باش مگر گناه خودت. اینطور نیست كه امید به خدا، برای گناه كردن میدان باز كند. خوب دقت كنید كه حضرت چهطور جلویش را گرفته است.
باید بگویی: ما تنها امیدمان در امور مادی و معنوی به خدا است. هم امور مادی و هم معنوی. در هر دوتایش تنها امیدمان باید خدا باشد. گرهگشای ما او است؛ چه در دنیا از نظر مسائل مادی و چه از نظر معنوی و اخروی. تنها امید ما خدا است. شبههای هم در آن نیست. اما این را هم بدان، او گرهگشا است امّا توجه به این داشته باش كه خودت میتوانی به كارت گره بیاندازی. مطلب بعدی این است كه از گناه خودت بترس. «وَ لَا تَخَافَ إِلَّا ذَنْبَكَ» (3) بیم نداشته باش مگر از گناه خودت! یعنی بفهم كه خودت در كارهای مادی و معنویات گره میاندازی.
حسن ظن به خدا مركب از دو چیز است : امید و بیم . هر دو مورد مطرح است . حواست را جمع كن. كه گناه نكنی. بله! اگر غفلتاً گناهی صادر شود گرهگشا كیست؟ خدا است. اما تعمّد به گناه نعوذ بالله ...
پی نوشت:
1) . کافی، ج2، ص 67.
2) كافی، ج2، ص72 – وسائل الشیعه، ج15، ص230 – بحارالانوار، ج67، ص
3) همان
محمد حسین امین، گروه حوزه علمیه تبیان
