معاد، روحانی است یا جسمانی؟

اشاره:

در مقاله پیشین به اصل معاد اشاره کردیم و کلیاتی در مورد آن بیان کردیم. گفتیم که متکلمین اسلامی با دلایل عقلی و نقلی ثابت می کنند که مرگ پایان زندگی انسان نیست و پس از مرگ، حیات دیگری نیز وجود دارد. یکی از مسائل اساسی در ارکان اعتقادی تمام ادیان اعتقاد به حشر انسان در جهان پس از مرگ است. در این مقاله در پی آن هستیم تا کیفیت زندگی پس از مرگ را مورد بررسی قرار دهیم.

زندگی پس از مرگ چگونه است؟ آیا جسمانی است یا روحانی؟ جسمانی و روحانی بودن معاد به چه معناست؟ اگر معاد جسمانی است، بدن ما در آن دنیا چه ویژگی هایی دارد؟ آیا در عالم آخرت نیز همینگونه که در این عالم هستیم، زندگی خواهیم کرد؟ نخست به برخی از اقوال در میان اندیشمندان اسلامی اشاره می کنیم:

1. معاد جسمانی (فقط جسمانی):

گروهی از متکلمان اسلامی به معاد جسمانی معتقدند. این عده از متکلمین به تجرد روح اعتقادی ندارند و به همین دلیل معاد روحانی را نیز به طریق اولی قبول ندارند. به نظر این عده، روح جسمی لطیف است که در تمامی بدن سریان دارد. روح مجردی در انسان وجود ندارد تا قائل به حشر آن در روز قیامت بشویم. معاد جسمانی به این معناست که انسان ها در قیامت تنها با جسم خود محشور می شوند.  به نظر اهل تحقیق، قائلین به معاد جسمانی (جسمانی فقط) ظاهربینانی هستند که تنها به معانی ظاهری آیات و روایات اکتفا کرده اند؛ حکیم زنوزی در این زمینه می گوید:

«فهم اهل ظاهر از مسئله معاد جز انس ذهنی آنان به محسوسات و لذات دنیوی و بیگانگی از امور غیرمحسوس یا محسوساتی غیر از محسوسات این جهانی، چیز دیگری نمی باشد، به همین جهت معاد در نظر این گروه به عود نفس از برزخ به عالم دنیا و تعلق آن به بدن دنیوی تفسیر می گردد و عالم آخرت نیز عین عالم دنیا به شمار می رود» (ابراهیمی دینانی، غلامحسین، معاد از دیدگاه مدرس زنوزی،ص 77). ملاصدرا برخی از محدثین را از معتقدین این قول بر می شمارد (الاسفار الاربعة، قم، مصطفوی، ج9، ص 166).

2. معاد روحانی (فقط روحانی):

این قول که بیشتر به فلاسفه مشاء منسوب است معاد را روحانی می داند. به نظر آنها انسان از بدن مادی و روح مجرد تشکیل شده است و در زمان مرگ روح از بدن جدا می شود. بدن ـ چون مادی است ـ نابود می شود و روح جاودان می ماند چرا که مجرد از ماده است. از نظر صدرالمتالهین، این نظریه متعلق به فلاسفه مشاء است. این عده معتقدند بدن پس از نابودی، دیگر قابل اعاده نیست.

3. معاد جسمانی و روحانی:

بسیاری از فلاسفه و عرفای اسلامی معتقدند نظریه درست و معتبر در مورد کیفیت زندگی پس از مرگ جسمانی و روحانی دانستن آن توأمان است. شیخ مفید، شیخ طوسی، سید مرتضی، خواجه نصیر الدین طوسی و علامه حلی از معتقدین به این قول هستند. معاد جسمانی و روحانی که گاهی از آن با عنوان «معاد جسمانی» یاد می شود به این معناست که انسان ها در قیامت با همین شکل و صورتی که در دنیا دارند محشور می شوند به طوری که اگر کسی را در دنیا دیده باشد پس از حشر نیز می تواند او را بشناسد و بگوید این همان است:

«إن الُمعاد فی المعاد هو هذا الشخص بعینه نفساً و بدناً، فالنفس هذه النفس بعینها و البدن هذا البدن بعینه بحیث لو رأیته لقلت رأیته بعینه فلان الذی کان فی الدنیا و إن وقعت التحولات و التقلبات» (صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، ص 599)

به نظر بسیاری از فلاسفه و متکلمین اسلامی، اعتقاد به معاد جسمانی از ضروریات دین اسلام محسوب می شود و تلاش آنها در طول تاریخ برای اثبات عقلانی معاد صرف شده است:

البته در کیفیت بدن جسمانی در عالم آخرت اختلافاتی وجود دارد. برخی از آنها معتقدند روح به بدن طبیعی و عنصری باز می گردد و برخی دیگر از بدن  مثالی و برزخی دفاع می کنند. بدن مثالی بدنی است که مانند بدن طبیعی از مقدار و شکل برخوردار است ولی برخلاف بدن طبیعی جرم و ماده ندارد. به همین دلیل، به آن جسم لطیف گفته می شود.

دیدگاه قرآن و روایت درباره روحانی و جسمانی بودن معاد

آیات قرآن، به ما می گویند که معاد انسان ها تنها روحانی نبوده بلکه هم روحانی و هم جسمانی است. اصل معاد و کیفیت آن از منظر قرآن آنگونه روشن است که تردید توام با انکار کفار را امری تعجب آور می داند.

«و إن تعجب فعجب قولهم أ ءذا کنا تربا أ ءنا لفی خلق جدید أولئک الذین کفروا...»

«پس اگر شگفت آری، شگفت از گفتار آنان است که می گویند: راستی وقتی خاک شدیم از نو زنده می شویم؟ ! آنها کسانی هستند که به پروردگارشان کافر شده اند...»

بدن مثالی بدنی است که مانند بدن طبیعی از مقدار و شکل برخوردار است ولی برخلاف بدن طبیعی جرم و ماده ندارد. به همین دلیل، به آن جسم لطیف گفته می شود

در این آیات به روشنی سخن از معاد جسمانی به میان آمده است. در سور? «یس» سخن از خلق مجدد استخوان های بدن انسان است و در سور? «قیامت» نیز بر این نکته تاکید می شود که انسان با بدن مادی خود در روز قیامت زنده خواهد شد:

«قل یحییها الذی انشأها اول مرة و هو بکل خلق علیم»

«بگو استخوان ها را آن کس که آنها را بار نخست آفرید زنده می کند و او به هر آفرینشی آگاه است» (یس/79)

«ایحسب الانسان ان لن نجمع عظامه بلی قادرین علی ان نسوی بنانه»

«آیا انسان تصور می کند که ما استخوان های او را جمع نخواهیم کرد؟ آری ما تواناییم انگشتان او را بسازیم» (قیامت/4-3)

دلالت برخی آیات به این روشنی نیست. مثلا در سوره «یس/51» بیان می شود که انسان ها در روز قیامت از قبرها برخواهند خاست. اگر معاد روحانی بود نیازی نبود قرآن کریم بفرماید که انسان ها از قبر بر می خیزند. قبر مکان جسم و بدن خاکی انسان است و نه روح مجرد.

«و نفخ فی الصور فاذاهم من الاجداث الی ربهم ینسلون»

«در صور دمیده می شود، پس ناگهان از قبرها به سوی پروردگار خود می شتابند» (یس/51)

با نگاهی به احادیث و روایات نیز می توان فهمید که معاد از انظر ائمه اطهار (ع) صرفا روحانی نیست:

«اخرجهم من ضرایح القبور و اوکار الطیور و اوجرة السباع، و مطارح المهالک سراعا الی امره مهطعین الی معاده»

«مردگان را از دل گورها و ... بیرون می آورد، در حالی که به سوی فرمان خدا می شتابند و به محل بازگشت خود مبادرت می نمایند» (نهج البلاغه، خطبه80)

منابع:

ابراهیمی دینانی، غلامحسین، معاد از دیدگاه مدرس زنوزی، تهران، انتشارات حکمت.

محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الاسفار الاربعة، قم، مصطفوی، ج9.

محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، نجف قلی حبیبی(مصحح)، زیر نظر سیدمحمد خامنه¬ای، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1386.