پستی به نام رئیس دین و دنیا
خواجه نصیرالدین طوسی، امامت را همچون مسئله نبوت از مقوله «لطف الهی» می‌داند. دلیل این امر را می‌توان چنین دانست که امامت نیز همچون نبوت خارج از توان بشری بوده و انتخاب امامت از حوزه توان بشری خارج است؛ انتخاب امام به تعیین الهی است.
شما گمان می‌کنید هر یک از ما امامان، که وصیت می‌کند، به هر که می‌خواهد می‌تواند وصیت کند؟
صفات و ویژگی‌های امام
مسئله امامت رکنی اساسی و بنیادین در تفکر شیعی محسوب می‌شود. خواجه نصیرالدین طوسی در تجریدالاعتقاد امامت را ریاستی عمومی در امور دینی و دنیایی معرفی می‌کند:
«الامامة ریاسه عامة فی امور الدین و الدنیا»
خواجه، امامت را همچون مسئله نبوت از مقوله «لطف الهی» می‌داند. دلیل این امر را می‌توان چنین دانست که امامت نیز همچون نبوت خارج از توان بشری بوده و انتخاب امامت از حوزه توان بشری خارج است؛ انتخاب امام به تعیین الهی است. بنابراین هم امام و هم نبی با تعیین الهی صورت می‌پذیرد ولی میان این دو تفاوتی هم وجود دارد؛ نبوت مستقیماً از ناحیه خداوند منصوب می‌شود در حالی که امامت از ناحیه خداوند و با واسطه‌ی پیغمبر (ص) انجام می‌شود (مرتضی مطهری؛ امامت و رهبری، ص92).
همین مسئله نقطه افتراق شیعه از دیگران مکاتب اعتقادی اسلام است. اهل سنت معتقدند مسئله امامت و رهبری جامعه یک انتخاب بشری است. به نظر اهل تشیع، چنین دیدگاهی تنها جنبه‌ی دنیایی رهبری را مد نظر داشته است در حالی که مسئله امامت و رهبری جامعه مسلمین امری ذووجهین بوده است و همان‌طور که خواجه در تجرید الاعتقاد به آن اشاره کرده است، امامت ریاستی دینی و دنیایی است. امام علاوه بر ریاست عامه و زعامت جامعه، دارای مقام ولایت نیز است. "ولیّ" کسی است که دارای مقام انسان کامل است. از این جهت، ولایت باطن نبوت محسوب می‌شود و هرچند نبوت با حضرت رسول اکرم (ص) به پایان رسیده است ولی باطن آن که مسئله ولایت است تا روز قیامت ادامه خواهد داشت. به همین دلیل است که فیلسوف مسلمان، صدرالمتالهین، نیاز جامعه بشری به امامت را از نیاز آن‌ها به احتیاجات ضروری شنان، ضروری‌تر می‌داند (صدرالمتالهین شیرازی؛ شرح اصول کافی، ص484).
صدرا از قاعده عقلی «امکان اشرف» به اثبات امامت می‌پردازد. امکان توضیح این قاعده در این مقاله کوتاه وجود ندارد ولی به طور خلاصه می‌توان گفت، با توجه به نظام سلسله مراتبی وجود در اندیشه صدرایی، افاضه‌ی وجود از اشرف(موجود شریفتر) به اخس(موجود پست تر) و از اعلی به ادنی است. نبی و امام نوع اشرف موجودات عالم هستند و افاضه فیض از طریق آن‌ها صورت می‌پذیرد. به همین دلیل هیچ زمانی وجود نخواهد داشت که زمین از حجت خداوند خالی باشد.
پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) نظریه‌ی «انتخاب مردمی» توسط اهل سنت و نظریه‌ی «نصب الهی» در دیدگاه تشیع مطرح شد. از دیدگاه اهل تشیع، پیامبر گرامی اسلام، صراحتاً جانشینی و امامت بعد از خود را مربوط به انتصاب الهی دانسته است. حتی امام سابق نقشی در انتخاب امام پس از خویش ندارد؛
«امامت عهدی است از سوی خداوند برای افراد معین، امام حق ندارد آن را از امام بعد دور سازد» (محمد بن یعقوب کلینی؛ اصول کافی، ج1، ص 278)
دیگر ویژگی‌های امام «وجوب اطاعت» از امام است. این ویژگی مبتنی بر این نیست که امام (ع) در منصب حکومت ظاهری قرار دارد و یا خیر. در هر صورتی اطاعت از امام معصوم واجب است
و یا در حدیث دیگری می‌خوانیم:
«شما گمان می‌کنید هر یک از ما امامان، که وصیت می‌کند، به هر که می‌خواهد می‌تواند وصیت کند؟ به خدا چنین نیست، بلکه امر امامت، فرمانی است از سوی خدا و رسولش برای هر فرد معین پس از فرد سابق» (همان، ص 277)
«خدای تبارک و تعالی فرمود: ای محمد چه کسی پس از تو برای امت (هبر) است؟ پاسخ داد: خدا داناتر است. باری تعالی فرمود: علی بن ابی طالب امیرمومنان و سید مسلمانان و پیشوای مؤمنان می‌باشد. وقتی پیامبر اکرم مردم را دعوت به ولایت کرد، قریش گرد او جمع شدند و گفتند: یا محمد (ص) این تکلیف را از ما بردار! فرمود: این دستور خداست و از طرف من نیست.» (کلینی، همان، ج1، ص 297)
احادیث زیادی در این زمینه وجود دارد که امامت را امری الهی می‌داند. در این نوشته کوتاه از ذکر آن‌ها خودداری می‌کنیم و علاقه‌مندان را به کتب تخصصی‌تر ارجاع می‌دهیم.
از دیگر ویژگی‌های امام «وجوب اطاعت» از امام است. این ویژگی مبتنی بر این نیست که امام (ع) در منصب حکومت ظاهری قرار دارد و یا خیر. در هر صورتی اطاعت از امام معصوم واجب است. اعتقاد به وجوب اطاعت از امام (چه در منصب حکومت و چه در غیر منصب حکومت) مبتنی بر الهی دانستن منصب امامت است.
«مردی از امام کاظم (ع) پرسید: آیا اطاعت از شما وجب است؟ فرمود آری، گفت: مثل اطاعت از علی بن ابیطالب؟ فرمود: آری» (کلینی، همان، ص 269)
یکی دیگر از ویژگی‌های امام ویژگی «عصمت» و به تبع آن «حجیت» امام است. امام نیز همانند پیامبر باید از انحراف، گناه، خطا و اشتباه؛ در اندیشه و عمل و بیان احکام و تطبیق قانون اسلام بر جامعه، معصوم باشد تا سخنان و رفتار او برای پیروانش حجت باشد.
«انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» (سوره احزاب آیه 33)
پیامبر گرامی اسلام در حدیثی فرموده‌اند:
«امامان پس از من به تعداد نقبای بنی اسرائیل، دوازده نفرند و همه‌ی آن‌ها امین و پرهیزکار و معصوماند» (به نقل از: ری شهری، اهل بیت فی الکتاب و السنة، ص 112)
از دیگر ویژگی‌های امام معصوم «کفایت علمی» امام است. گسترش و تبلیغ دین و معارف مکتب اسلام، پاسخ به سوالات و اشکالات و ... از مهم‌ترین رسالات امام معصوم است. ایفای این نقش نیاز به تفوق و برتری علمی و آگاهی دینی امام دارد. بنابراین امام باید داناترین افراد امت باشد.
«لا تعلموهم فانهم اعلم منکم » (کلینی؛ اصول کافی: ج 1،ص 294)
حضرت امیر مؤمنان خودشان در این زمینه می‌فرمایند:
«ان رسول الله صلی الله علیه و آله علمنی الف باب، و کل باب یفتح الف باب فذلک الف الف باب، حتی علمت ما کان و ما یکون الی یوم القیامه و علمت علم المنایا و البلایا و فصل الخطاب » (اصول کافی: ج 1، ص 296)
«رسول خدا(ص) هزار باب علم به من آموخت که هر بابی هزار باب دیگر می‌گشاید و مجموعا می‌شود هزار هزار باب، تا آنجا که از هر چه بوده و تا روز قیامت خواهد بود آگاه شدم و علم منایا و بلایا (مرگ‌ها و مصیبت‌ها) و فصل الخطاب (داوری به حق) را فرا گرفتم»
علیزاده بخش اعتقادات تبیان
منابع:
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح الاصول الکافی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366.
مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، تهران، صدرا، 1372
محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، انتشارات جهان آرا.
کشف المراد، شرح تجرید الاعتقاد، خواجه نصیر الدین طوسی، علامه حلی (شارح)، تهران، انتشارات هرمس.
