خواب و رویا چیست؟

رویاها - یعنی آنچه در خواب دیده می شود – به عقیده دانشمندان غربی و اکثر روانکاوان، ادراکات جسمانی هستند و از درون خود ما سرچشمه می گیرند. رویاها، بازتاب عقاید، افکار روزانه، حوادث گذشته و خلاصه هر چیزی از درون ما هستند و به اعتقاد روانکاوان ارتباطی با واقعیات جهان خارج یا راهی به سوی ماوراءالطبیعه ندارند. لذا به جهت آنکه می توانند ما را بر اسرار درونی، جسمانی و روانیمان آگاه سازند، دارای ارزشند. بنابراین شناخت رویاها برای شناخت تمامیت وجودی ما بسیار مفید و موثر است. به همین جهت رویا را وسیله ای می دانند که به کمک آن می توان ماهیت واقعی افراد را بهتر از آنچه در بیداری بروز می دهند، شناخت. در مثل است که: خوابت را به من بنما تا بگویم تو کیستی.

اما در نگاه اسلامی، رویاها علاوه بر داشتن این مزایا، امتیاز دیگری نیز دارند در حدیث نبوی آمده است که: «الرویا ثلاثه: رؤیا بشری من الله و رؤیا مما یحدث به الرجل نفسه و رؤیا من تحزین الشیطان»؛ «رؤیا بر سه گونه است: بشارت الهی [رؤیاهای صادقه]، آنچه از خود انسان سرچشمه می‌گیرد، رؤیایی که از شیطان است.» (بحارالانوار، 58/181و191)

در اندیشه اسلامی، رویا می تواند حامل یک پیام باشد؛ که گاهی این پیام، از سمت جسم و حواس و ادراک جسمانی ما، گاهی از سوی روح و ادراک روحانی ما مخابره شده است. پس در بین انواع رویاها، خوابهایی وجود دارند که تجربیات واقعی روح ما هستند و می توانند ما را از رازی پوشیده و یا حادثه ای در آینده با خبر سازند. این رویاها به رویای صادقه معروفند.

چنانچه حقانیت رویای صادقه اثبات شود، وجود روح و درک حقایق روحانی از طریق خواب و حتی امکان خبر یافتن از حال اموات و ... نیز قابل اثبات است. بنابراین لازم است عقاید دانشمندان مخالف، راجع به خوابهایی که عینا یا تعبیرا به وقوع می پیوندند را بررسی کنیم.

آنها مخالف وجود چنین خوابهایی نیستند بلکه با توضیحاتی همچون تصادفی بودن و ... رویاهای صادقه را توجیه می کنند و به ارتباط روحی بشر از طریق خواب با عوالم غیر مادی اعتراف نمی کنند.

نظر اسلام راجع به رویای صادقه مشخص است قرآن نمونه هایی از رویاهای صادقه را مثال می زند و آنها را به خداوند نسبت می دهد. نمونه هایی از رؤیاهای صادقانه در قرآن:

الف) رؤیای یوسف ـ علیه السّلام ـ درباره سجده یازده ستاره و ماه و خورشید بر او. (یوسف/5)

ب) رؤیای دویار زندانی یوسف ـ علیه السّلام ـ كه یكی آزاد و دیگری اعدام شد. (یوسف/41)

ج) رؤیای پادشاه مصر درباره گاو لاغر و چاق. (یوسف/49 ـ‌35)

د) رؤیای پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ درباره فتح مكه. (فتح/27)

هـ ) رؤیای مادر موسی ـ علیه السّلام ـ درباره گذاشتن بچه در داخل صندوق.

و) رؤیای حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ درباره ذبح فرزندش اسماعیل. (صافات/10)

اما مهمترین توجیهات مخالفین حقانیت رویاهای صادقه از این قرار است :

تصادفی بودن

بسیاری از معبران غربی از جمله فروید معتقدند که تحقق این رؤیاها کاملاً تصادفی است. فروید تحقق رؤیای کم‌نظیر حضرت یوسف(ع) را نیز با این استدلال توجیه می‌کند که چون آن حضرت نعوذ بالله دارای میل شدید به تفوق و برتری نسبت به برادرانش بوده، رویایی مرتبط با امیال درونی خود دیده که اتفاقاً به وقوع پیوسته است؛ کما اینکه امکان تحقق ‌نپذیرفتن آن نیز وجود داشته است.(رجوع شود به کتاب اثر از یاد رفته اثر اریک فروم، ص 160)

ارسطو نیز از جمله کسانی است که برای همه انواع رؤیاها، توجیه علمی می‌آورد و تسلیم اعتقاد به تأثیر اراده خداوند در رؤیاها نمی‌شود. او می‌گوید طبیعی است که این‌گونه رؤیاها را تصادفی تلقی کنیم؛ چون در بیداری نیز گاه انسان چیزی را متذکر می‌شود و بعد وقوع آنچه را گفته است، می‌بیند. دلیلی نیست که چنین پدیده‌ای در خواب اتفاق نیفتد. قبول این نکته به ما نشان می‌دهد که چرا بسیاری از رؤیاها به وقوع نمی‌پیوندند؛ زیرا تصادفی ‌بودن تابع هیچ ‌یک از قوانین عمومی جهان نیست.

حدس و گمان نفس در هنگام خواب

برخی روانکاوان نیز رؤیاهای حاوی پیشگویی را حدسیات درست نفس بیننده می‌دانند که بر اساس اطلاعات و هوش و عقل وی در خواب به دست آمده است. می گویند: «در همه اعصار گذشته تصور اینکه رؤیاها قدرت پیشگویی دارند، وجود داشته است؛ ولی این پیشگویی‌ها چیزی جز بلوغ و کمال افکار و عقاید ناآگاه ما نیستند که در خواب ابراز شده است.» (همان، ص 184)

اریک فروم در مورد رؤیای شگف‌انگیز پادشاه مصر (اینکه هفت گاو لاغر، هفت گاو چاق را خوردند) می‌گوید: «گزارش تورات این رؤیا را پیشگویی خداوند تلقی می‌کند که به انسان نشان داده شده است؛ ولی رؤیای فرعون را از نقطه نظر روان‌شناسی نیز می‌توان مورد مطالعه قرار داد. فرعون ممکن است اطلاعاتی درباره شرایط کشت و زرع زمین در 14 سال آینده در دست داشته؛ ولی چون اطلاعات مزبور جنبه اشراق داشته است، فقط در شرایط خواب و رؤیا در اختیار او قرار گرفته است؛ در هر حال رؤیا را به هر نحو که تعبیر کنیم، جنبه نظری و حدس خواهد داشت.»(همان ص 150)

. حضرت یوسف(ع) اگر دارای حب ریاست و بزرگی بود، چرا با اختیار خود به بردگی تن داد؛ حال آنکه می‌توانست ماهیت خود را افشا کند و با بزرگی و پیروزی نزد پدر بازگردد و از برادران انتقام بگیرد

اما این توجیهات به حدی ضعیف و غیر منطقی هستند که به توضیح و استدلال نیازی ندارند. دقت در این توجیهات روشن می سازد که اینگونه مخالفتها از روی عناد و لجبازی است. حضرت یوسف(ع) اگر دارای حب ریاست و بزرگی بود، چرا با اختیار خود به بردگی تن داد؛ حال آنکه می‌توانست ماهیت خود را افشا کند و با بزرگی و پیروزی نزد پدر بازگردد و از برادران انتقام بگیرد.

رؤیای فرعون مصر نیز بسیار برتر از آن‌ بود که با این قبیل دلایل موجه شود. ممکن است انسان در خواب بتواند دقیق‌تر از بیداری حدس‌هایی بزند؛ مانند برخی کشفیات علمی دانشمندان در عالم رؤیا؛ اما باید مسئله مربوط را، بیننده به لحاظ عقلانی بتواند حدس بزند. پادشاه مصر چگونه می‌توانست تا 14سال آینده را پیش‌بینی کند؟ آن ‌‌هم به صورت هفت سال سرسبزی و هفت سال خشکسالی! در دنیای کنونی ما با این همه امکانات و ابزار هواشناسی و زمین‌شناسی امکان چنین پیش‌بینی‌ای در دست نیست.

دلایل مذکور مهمترین دلایل مخالفین رویاهای صادقه است به این معنا که می گویند رویای صادقه به عنوان یک حقیقت درک شده از سوی خداوند نیست بلکه هر چه هست از همان نفس رویابین است. ضعیف بودن و ناتوان بودن این توجیهات خود به اثبات حقانیت رویاهای صادقه کمک می کند. پس تا زمانی که به وجود رویای صادقه ایمان داریم می توانیم از خداوند خیر خود را از طریق رویاها بخواهیم و دعاها و اعمال قبل از خواب را با ایمان و اعتماد بیشتری انجام دهیم. اما همواره باید از خرافه پرستی و افراط و تفریط در این خصوص پرهیز کنیم تا شیطان ما را وسیله ای برای رسیدن به اهداف خویش قرار ندهد.