سیاستهاى كلى اقتصادى از دیدگاه امام على علیه السلام
در نهج‌البلاغه و دیگر مجموعههاى حدیثى مطالب بسیارى از امام على علیه السلام در خصوص سیاستهاى كلى اقتصادى به چشم مىخورد كه اگر هر فرد و یا حكومتى در آنها تأمل و سپس عمل نماید، دستاوردهاى درخشانى در جهت رونق اقتصادى به دست خواهد آورد كه در این جا به بعضى از آنها اشاره مىكنیم:
1) جهتگیرى كلى در برنامهریزى اقتصادى
آن حضرت در قسمتى از نامهاش به مالك اشتر مىفرماید:
« وَاعلَم أنَّ الرَّعیَّة طَبقاتٌ لا یَصلُحُ بَعضُها إلّا بِبعض ولا غِنى بِبعضِها عَن بَعض: فَمِنها جُنُودُ اللَّهِ، و مِنها كُتَّابُ العامَّةِ والخاصَّةِ، وَ مِنها قُضاةُ العَدلِ، و مِنها عُمَّالُ الإنصافِ والرِّفقِ، و مِنها أهلُ الجِزیَةِ والْخَراجِ مِن أهلِ الذِّمَّةِ و مُسلِمَةِ النَّاسِ، و مِنها التُّجَّارُ و أهلُ الصِّناعاتِ، و مِنها الطَّبقةُ السُّفلى مِن ذَوى الحاجَةِ والمَسكَنَةِ و كُلّاً قَد سَمَّى اللَّهُ سَهمَهُ، وَ وَضَعَ عَلى حَدِّهِ فریضَةً فِى كتابِهِ أو سُنَّةِ نَبیَّه - صلَّى اللَّه علیهِ وآلِه - عَهداً مِنهُ عِندَنا مَحفُوظاً... ؛ و بدان كه ملت آمیزهاى است از قشرهاى گوناگون كه هر جزء آن جز در پیوند با جزء دیگر سامان نمىیابد و بخشى بىنیاز از بخش دیگر نیست. بخشى لشكریان خدایند و گروهى دبیران دیوانى و مردمى، برخى بر پاى دارندگان دادند و جمعى كارگزاران انصاف و ارفاق بعضى اهل ذمّهاند و جزیهپرداز و شمارى مسلمان و خراج گذار، بعضى تاجرند و برخى دیگر پیشهوران و صنعتگران و سرانجام، گروهى از قشرهاى پایین جامعهاند كه نیازمند و زمینگیرند. و خداوند سهم خاص هر یك را در كتاب خود و سنت پیامبر- كه درود خدا بر او خاندانش باد - مشخص كرده و در جایگاه بایستهشان نشانده است كه به عنوان پیمانى از او در نزد ما محفوظ است.
پس لشكریان با رخصت حق، دژهاى ملت، آرایه زمامداران، شكوه دین و راههاى تحقق امنیتند و ملت جز با تكیه بر آن بر پاى خود نمىتواند بایستد. و بر پاى ماندن سپاهیان وابسته به بهرهاى است كه خداوند از خراج به آنان اختصاص داده است تا با پیكار با دشمنان نیرو بگیرند، در سامان بخشیدن به زندگى بر آن تكیه كنند و برآوردن نیازمندىهایشان را پشتوانهاى باشد.
پس نیروهاى مسلح و كارگزاران خراج نیز توان بودنشان نیست جز با تكیه بر داوران و كاركنان و دبیران كه بستن قراردادها، فراهم كردن درآمدها و جلب اعتماد جامعه در امور شخصى وعمومى بر عهده آنهاست. و تمامى این اصناف نمىتوانند بر پا بمانند جز با تكیه بر بازرگانان و صنعتداران و نیازمندىهاى روزانهاى كه برآورده مىكنند و بازارهایى كه به پا مىدارند و به نیروى دست و بازوى خویش، نیاز دیگر اصناف را به گونهاى برمىآورند كه تلاش دیگران به مرز آن نمىرسد و سرانجام، آن پایینترین قشر، یعنى نیازمندان و زمینگیران، حق این است كه همه از یارى دیگران بهرهمند شوند.
در نظام خدایى، همگان در راحت و گشایشند و هر یك را بر زمامدار حقى است برابر آنچه وضع او را سامان دهد و زمامدار مسلمانان نمىتواند از زیر بار وظیفهاى كه در این خصوص خداوند بر دوش او نهاده است به شایستگى بیرون آید جز با تلاش و كمك گرفتن از خدا و آماده كردن خود بر پایبندى به حق وصبر در تمامى موارد، چه سبك باشد و چه سنگین.» (1)
2) عمران و آبادانى كشور
یكى دیگر از اصول كلى در برنامهریزى اقتصادى امام على علیه السلام توجه به آبادانى كشور و رونق دادن به كسب و تجارت است، چنان كه مىفرماید:
" وَلیَكُنْ نَظَرُكَ فِى عِمارَةِ الأرضِ أَبلَغَ مِن نَظَرِكَ فِى استِجلابِ الخَراجِ لاَِنَّ ذلك لا یُدرَكُ إلّا بِالعِمارة وَ مَن طَلَبَ الخَراجَ بِغَیرِ عِمارةٍ أخرَبَ البِلادَ و أَهلَكَ العِباد و لم یَستَقِم أمرُهُ إلّا قَلِیلاً"؛ و سزاوار است كه بیشتر از گردآورى خراج و مالیات به عمران زمین بیاندیشى، زیرا خراج جز از راه عمران به دست نمىآید و هر كس بدون عمران، خراج بگیرد، كشور را ویران و ملت را نابود مىكند و فرمانروایىاش، چندان نمىپاید.(2)
و باز مىفرماید:
" فَإنّ العُمرانَ مُحتَمِلٌ ما حَمَّلتَهُ، و إنّما یُؤتى خَرابُ الأرضِ مِن إعواز أهلِها و إنّما یُعْوِزُ أهلُها لاِشرافِ أنفُسِ الوُلاةِ عَلى الجَمعِ و سُوءِ ظَنِّهِم بِالبَقاء و قِلَّةِ انتِفاعِهم بِالعِبَر؛ تا بخواهى آبادانى زمین توسعهپذیر است و تنها زمینهساز ویرانىاش ورشكستگى زمینیان است كه یگانه رمز آن در آزمندى نفسانى زمامداران به خواسته اندوزى و بدگمانىشان به پاییدن و بهرهگیرى ناچیزشان از عبرتها خلاصه مىشود."(3)
3) جلوگیرى از رشد انگلهاى اقتصادى
مسؤولان و كارگزاران هر حكومت براى خود، خواص و نزدیكانى دارند كه برخى از آنها چشم به استفاده از امكانات و بهرهجویى و لذت بردن از اموال مردم را دارند و اینان انگلهایى هستند كه رشد و ازدیاد آنان باعث اضمحلال یك نظام خواهد شد. امام علىعلیه السلام به كارگزاران خود اكیداً توصیه مىكند كه از چنین عناصر خطرناكى بپرهیزید، آن جا كه مىفرماید:
" ثُمّ إنَّ لِلوالی خاصَّةً و بِطانَةً فیهمُ استِئثارٌ و تَطاوُلٌ و قِلَّةُ إنصافٍ فِى مُعامَلةٍ، فأحسِم مادَّةَ أولئك بِقَطعِ أسبابِ تِلكَ الأحوالِ. ولا تُقطِعَنَّ لاِحَدٍ مِن حاشِیَتِكَ وَ حامَّتِكَ قَطِیعَةً. ولا یَطمَعَنَّ مِنكَ فِى اعتِقادِ عُقدَةٍ تَضُرُّ بِمَن یَلیها مِنَ النَّاس فِى شِربٍ أو عَمَلٍ مُشتَرك یَحمِلُونَ مَؤُونَتهُ عَلى غَیرهِم، فیَكُونَ مَهْنَأُ ذلِك لَهُم دُونَك، وعَیبُهُ عَلَیكَ فِى الدُّنیا والآخِرة؛ وانگهى، زمامداران را خواص و نزدیكانى است كه در وجودشان خصلتهایى چون خودكامگى، چپاولگرى و نامردى در روابط اقتصادى با دیگران وجود دارد. پس بر تو است كه اسباب چنین خصلتهایى را ریشهكن نمایى. هیچ گاه به هیچ یك از حاشیهنشینان و خواصت زمینى مبخش و هرگز اجازه مده كه بر تو در احداث كشتزارى طمع كنند كه كشاورزان مجاورش در سهم آب یا كارى كه همگان به یارى یكدیگر انجام دادهاند زیان ببینند یا این كه هزینه كشتزار اینان بر آنان تحمیل شود كه در این صورت در عیش و نوششان بهرهاى نخواهى داشت، اما ننگ كردار بدشان در دنیا و آخرت بر شخص تو خواهد بود." (4)
4) امنیت اقتصادى
امنیت در برنامهریزىهاى اقتصادى، عامل مهمى است كه بدون آن، رونق و شكوفایى اقتصادى امكانپذیر نیست. منظور از چنین امنیتى، شیوه برخورد دولت با تجار و كسبه و تولیدكنندگان و كارگران و برنامهریزى دولتى در جهت امنیت شغلى آنان است. آن حضرت در این باره مىفرماید:
"... وَلا تَحسِمُوا أحداً عن حاجَتِه، ولا تَحبِسُوهُ عن طِلْبَتِه، ولا تَبِیعَنَّ لِلنّاسِ فِى الخَراجِ كِسوَةَ شِتاءٍ ولا صَیفٍ، ولا دابَّةً یَعتَمِلُونَ عَلیها ولا عَبداً، ولا تَضربُنَّ أحداً سَوطاً لِمَكان دِرهَمٍ، وَلا تَمَسُّنَّ مالَ أحدٍ مِن النّاس مُصلٍّ ولا مُعاهَدٍ، إلّا أن تَجِدُوا فَرَساً أو سِلاحاً یُعدَى بِه عَلى أهل الإسلامِ فإنَّهُ لا یَنبَغِی لِلمُسلِم أن یَدَعَ ذلِكَ فِى أیدِى أعدَاءِ الإسلامِ فَیكُونَ شَوكَةً عَلَیه؛ ... هرگز مبادا كسى را از مایحتاجش باز دارید و از رسیدن به خواستهاش بىبهره نمایید، هرگز مبادا از براى گردآورى خراج، پوشاك زمستانى یا تابستانى كسى را یا حیوان سوارى را كه با آن كار مىكند یا برده خدمتكارش را بفروشید، هرگز مبادا احدى از مردم را براى درهمى بىارزش تازیانه بزنید، و هرگز مبادا به مال خواسته احدى از مردم - مسلمان نمازگزار یا اقلیتهاى در گرو پیمان - دست بیازید، مگر اسب و جنگ افزارى بیابید كه در تجاوز به مسلمانان به كار گرفته شده است. در چنین صورتى سزاوار نیست كه مسلمان، آنان را در اختیار دشمن باقى بگذارد تا بر ضد مسلمان شوكتى بیابد."(5)
آن حضرت علیه السلام در جاى دیگر در همین باره مىفرماید:
"انطَلِق عَلى تَقوَى اللَّهِ وحدَهُ لا شَریكَ لَهُ، وَلا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَلا تَجتَازَنَّ عَلیهِ كارِهاً، وَلا تأخُذنَّ مِنهُ أكثرَ مِن حَقِّ اللَّهِ فِى مالِهِ؛ بر مبناى تقواى خدایى كه یگانه است و براى او شریكى نیست به پیش رو! هرگز مبادا مسلمانى را بیمناك سازى یا بر (زمین وباغ) او به غیر دلخواهش و به زور وارد شوى و گذر كنى یا از او چیزى بیشتر از آنچه حق خدا در مال اوست بگیرى."(6)
باز مىفرماید:
" ثُمّ تَقُول: عِبادَ اللَّهِ أرسَلَنی إلیكُمْ وَلیُّ اللَّهِ و خَلِیفتُهُ لاِخُذَ مِنكُم حَقَّ اللَّه فِى أموالِكُم، فَهَل للَّهِ فِى أموالِكُم مِن حقٍّ فَتَؤَدُّوه إلى وَلیِّه؟ فَإن قالَ قائِلٌ لا، فَلا تُراجِعُه، و إن أنعَمَ لَكَ مُنِعمٌ فانطَلِق مَعهُ غیرِ أن تُخِیفَهُ أو تُوعِدَهُ أو تَعسِفَهُ أو تُرهِقَهُ،، فَخُذ ما أعطاكَ مِن ذَهَبٍ أو فِضَّةٍ، فإنّ كان لَهُ ماشِیَةٌ أو إبلٌ فَلا تَدخُلها إلّا بإذنِه، فإن أكثَرها لَه، فإذا أتیتَهَا فَلا تَدخُل عَلیها دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَیه ولا عَنِیفٍ بِه، ولا تُنَفِّرَنَّ بَهیمَةً وَلا تُفزِعَنَّها وَلا تَسُوءنَّ صاحِبَها فِیها؛ وانگهى سخن خود را چنین آغاز كنى: بندگان خدا، مرا ولى خدا و جانشین او به سوى شما فرستاده است كه حقى را كه خداوند در اموالتان دارد بگیرم. پس آیا در اموال شما حقى هست كه آن را به ولى او بپردازید؟
در این هنگام اگر گویندهاى جواب منفى داد، دیگر سخن خود را تكرار مكن، ولى اگر توانگرى جواب مثبت داد همراهش روان شو با پرهیز از هرگونه هراس افكنى، تهدید، سختگیرى و تحمیل. پس هر آنچه از زر وسیم (نقدینه) به تو داد بستان. اگر (اموالى از نوع) گاو و گوسفند و شتر داشت، بىاجازه و سرزده بر آن داخل مشو، زیرا كه (هر چند تو را به عنوان نماینده ولى امر، سهمى در آن هست اما) بیشتر آن، ملك اوست. بنابر این به هنگام آمدن بدان جا نباید با آهنگ زور و سلطه بر آن دامها وارد شوى، به هیچ روى دامى را رم مده و هراسانش مكن كه این، رنجش دامدار را در پى خواهد داشت."(7)
5) رعایت حقوق محرومان در تعیین بودجه اقتصادى
محرومان و مستضعفان همواره مورد توصیه حضرت امیر علیه السلام بودهاند. آن بزرگوار لحظهاى از رسیدگى به حال آنان غافل نبود. نه تنها خود چنین بود، بلكه این امر را به كارگزارانش هم توصیه مىكرد. در این جا یك نمونه از سفارشهاى آن حضرت را در این باره مىآوریم:
" ثمّ اللَّه، اللَّه فِى الطَّبقةِ السُّفلى مِن الّذینَ لا حِیلَةَ لَهُم مِن المساكِین والمُحتاجِین و أهلِ البُؤسَى والزَّمنى، فإنّ فِى هذِهِ الطَّبَقَةِ قانِعاً و مُعترَّاً، واحفَظ للَّه ما استحفَظكَ مِن حَقِّه فِیهم، واجعَل لَهُم قِسماً مِن بَیتِ مالِكَ و قِسماً مِن غَلاَّت صَوافِى الإسلامِ فِى كُلِّ بَلَدٍ، فإنَّ لِلأقصى مِنهُم مِثلَ الّذِى لِلأدْنى، و كُلُّ قَد استُرعیتَ حَقَّهُ فَلا یَشغلَنَّكَ عَنهُم بَطَرٌ، فإنَّك لا تُعذَرُ بِتَضییعكَ التَّافِهَ لاِحكَامِكَ الكَثیرَ المُهمَّ، فَلا تُشخِص همَّكَ عَنهُم، ولا تُصعِّر خَدَّكَ لَهُم، و تَفَقَّد أُمورَ مَن لا یَصِلُ إلیكَ مِنهُم مِمَّن تَقتَحِمُهُ العُیُون، و تَحقِرُهُ الرَّجالُ ففرِّغ لاُِولئكَ ثِقَتَك مِن أهلِ الخَشیَةِ والتَّواضُعِ، فلیَرفَع إلیكَ أُمورَهم.
ثُمّ اعمَل فِیهم بالإعذار إلى اللَّه یومَ تَلقاهُ فإنّ هؤلاء مِن بَین الرَّعیة أحوجُ إلى الإنصافِ مِن غَیرهِم، و كُلُّ فَأعذر إلى اللَّه فِى تَأدیةِ حقِّهِ إلیه، و تَعَهَّد أهلَ الیُتْمِ و ذَوى الرِّقَّة فِى السِّنِّ مِمّن لا حِیلَةَ لَهُ ولا یَنصِبُ لِلمسألةِ نَفسَهُ، و ذلكَ عَلى الوُلاةِ ثَقِیلٌ والحَقُّ كُلُّهُ ثَقِیلٌ. وَ قَد یُخَفِّفُه اللَّهُ عَلى أقوامٍ طَلَبوا العاقِبَةَ فَصَبِّرُوا أنفُسَهُم و وَثِقُوا بِصدقِ مَوعُودِ اللَّهِ لَهُم؛ خداى را، خداى را، در خصوص فرودستان، زمینگیران، نیازمندان، گرفتاران و دردمندانى كه دردشان را هیچ چارهاى نیست، چه در میان این قشر، كسانى به دریوزگى روى مىآورند و كسانى با نیاز آبرودارى مىكنند. پس براى خدا پاسدار حقى باش كه خداوند بر ایشان تعیین كرده است و تو را به رعایتش فرمان داده است و از بیت المال و محصول زمینهاى غنیمتى اسلام - در هر شهرى - سهمى برایشان در نظر بگیر، چرا كه براى دورترین مسلمانان همانند نزدیكترینشان سهمى هست و تو مسؤول رعایت حق همگانى.
پس هرگز مبادا سرمستى ریاست تو را از آنان باز دارد كه انجام گرفتن كارهاى فراوان و مهم، زمین ماندن مسؤولیتهاى پیش پا افتاده را پوزشى نتواند بود. پس اندیشه از آنان برمدار و روى برمگردان و به ویژه امور كسانى از این قشر را بیشتر پرس و جو كن كه چندان كوچك و بىشمارند كه به چشم نمىآیند و نمىتوانند به تو دست یابند. بدین منظور براى این گروه از نیازمندان، بخشى از نیروهاى مورد اعتمادت را - كه خداترس و افتادهاند- آزاد بگذار تا گزارش امورشان را نزد تو آورند، سپس در موردشان به گونهاى اقدام كن كه در روز دیدار با خدایت پوزشى باشد كه این قشر را به انصافِ تو بیش از دیگران نیاز است هر چند عملكرد تو باید به گونهاى باشد كه در پیشگاه خداوندت در ارتباط با حقوقِ همگان پوزشى پذیرفته باشد. از یتیمان خردسال و پیران سالخورده كه چارهشان نیست و خود را در موضع درخواست نمىنشانند، پیوسته دلجویى كن و این مسؤولیتى است بس گران بر دوش زمامداران و حق در هر شكل و مصداق گران است، ولى بسا كه خداوند آن را براى مردمى كه آخرت خواهند و با تكیه زدن بر راستى وعده خداوند شكیبایى مىورزند، سبك سازد."(8)
6) ریشهیابى علل تنگناهاى اقتصادى
كارشناسان علم اقتصاد، هنگامى كه در خصوص عوامل ركود اقتصاد یك كشور بحث مىكنند معمولاً به علتهاى مادى توجه مىكنند، اما در یك نظام الهى، غیر از اینها به عوامل غیر مادى و معنوى هم توجه مىشود و با ریشهیابى آنها اقتصاد كشورى رونق و شكوفایى مىگیرد، چنان كه على علیه السلام در ریشهیابى تنگناهاى اقتصادى مىفرماید:
" إنَّ اللَّه یَبتَلى عِبادَهُ عِند الأعمالِ السَّیَّئةِ بِنَقص الثَّمراتِ و حَبسِ البَركاتِ، وإغلاقِ خزائِن الخَیراتِ، لِیَتُوبَ تائِبٌ و یُقلِعَ مُقلِعٌ، و یتَذَكَّرَ مُتذَكَّرٌ، و یَزدَجِرَ مُزدَجِرٌ، وَ قَد جَعَلَ اللَّهُ سُبحانَهُ الإستِغفارَ سَبَباً لِدُرُور الرِّزقِ و رَحمةِ الخَلقِ فَقال: "استَغفِروُا ربَّكُمْ إنَّهُ كانَ غَفَّاراً * یُرسِلِ السَّماءَ عَلیكُمْ مِدْراراً * و یُمِدِدكُمْ بِأموالٍ و بَنِینَ"(9) فَرَحِمَ اللَّهُ امرَاً استَقبَلَ تَوْبَتَهُ و استَقالَ خَطِیئَتَهُ، و بَادَر مَنِیَّتَهُ؛ آرى، هنگامى كه بندگان خدا كارنامهاى زشت ارائه كنند، خداوند به كاهش میوهها و دریغ داشتن بركتها و فرو بستن درهاى خزائن خیرات، مبتلاشان مىكند تا شاید كه توبهكارى توبه كند و خوددارى، عنان نفس دركشد و مهار سازد. آرى، چنین است كه خداوند استغفار را سببى ساخته است براى روزى رسانى و گسترش رحمت و فرموده است: و از پروردگارتان آمرزش جویید كه بسى آمرزنده است آسمان پر باران را به سویتان گسیل مىدارد و با دارایىها و فرزندان به یارىتان مىشتابد. رحمت خدا بر آن كس كه از توبه استقبال كند و از خطاها پوزش طلبد و بر مرگ پیشى گیرد." (10)
7) فرد واقتصاد
امام على علیه السلام هنگامى كه زندگى فردى یك مؤمن را زمانبندى مىكند، براى اقتصاد، همطراز عبادت، نقش ویژهاى قائل است، چنان كه مىفرماید:
"لِلمؤمِن ثلاثٌ ساعاتٍ: فَساعَةُ یُناجِى فِیها ربَّهُ، و سَاعةٌ یَرمَّ معَاشَهُ، و ساعةٌ یُخَلِّى بین نَفسِه و بینَ لذَّتِها فیما یَحِلُّ و یَجمُلُ، و لَیسَ لِلعاقِل أن یكونَ شاخِصاً إلّا فِى ثلاث: مَرمَّةٍ لِمَعاشٍ، أو خُطوَةٍ فِى معادٍ، أو لَذَّةٍ فی غَیر مُحَرَّم؛ در برنامه زندگى مؤمن، سه زمان مشخص است: زمانى كه در نیایش با پروردگارش مىگذرد؛ زمانى را كه در ترمیم گذران خویش به سر مىبرد و در تأمین هزینه زندگىاش مىكوشد؛ و زمانى كه نفس را با لذات آن در قلمروى كه مشروع و زیباست، تنها و آزاد مىگذارد. خردمند را نیز نسزد كه جز در یكى از این سه مورد به صحنه در آید: سامان دادن به زندگى و تلاش اقتصادى؛ برداشت گامى در راه معاد و لذت بردن بدون ارتكاب گناه." (11)
پی نوشت ها:
1- نهج البلاغه، نامه 53 .
2- همان .
3- همان .
4- همان .
5- همان، نامه 51 .
6- همان، نامه 25 .
7- همان، نامه 25 .
8- همان، نامه 53.
9- نوح (71) آیات 10 - 12.
10- نهج البلاغه، خطبه 143.
11- همان، كلمات قصار 390.
مطالب مرتبط:
