حج معانی؛ گفتگو با حجة الاسلام محمدی ری شهری
فلسفه قربانی كردن در روز عید قربان و پیام این حركت نمادین چیست؟
راز و رمزهای فلسفه قربانی كه یكی از مناسك حج است، پیام ها و نكات قابل توجهی برای زائران خانه خدا و امت اسلام دارد. قربانی هم فلسفه عبادی و عرفانی دارد و هم فلسفه سیاسی و اقتصادی بر آن قابل ترسیم است. نخستین حكمت روشن قربانی كه در قرآن به آن اشاره شد، بالاترین مراتب تقوی است. در آیه 37 از سوره حج می خوانیم كه :«لن ینال الله لحومها ولا دماءها ولكن یناله التقوی»
یعنی خون و گوشت قربانی كه جزء مناسك منی است به خدا نمی رسد، بلكه روح عمل است كه تقرب آور است و تقوای این كار به خدا می رسد. عمل قربانی كردن در واقع یك حكم دارد یك حكمت. حكم آن، كشتن یك گوسفند و حكمت آن با تقوا بالا رفتن.
هر عملی كه در آن تقرب باشد، قربانی است. این تقوا نه تنها به طرف خدا صاعد می شود بلكه به خدا می رسد و چون تقوی، وصف نفسانی روح انسان متقی است كه جدای از جان انسان نیست، اگر تقوی به خدا برسد، انسان متقی نیز به خدا می رسد.
تقوی مراتبی دارد و قربانی می تواند اشاره به بالاترین مراتب تقوی باشد. یك مرتبه از تقوی اجتناب از گناهان است، مرحله بالاتر، اجتناب از مطلق كارهای ناپسند چه گناه و چه مكروه است؛ و بالاترین مرتبه اش نیز این است كه در دل انسان جز محبت و عشق به خدا و ارزش های دینی چیز دیگری نباشد كه «دل حرم خداست».
نخستین حكمتی كه قربانی در حج دارد این است كه حضرت ابراهیم اسماعیل را برای قربانی آماده كرده؛ داستانش مفصل در قرآن آمده است:«پسر عزیزم من در خواب دیدم خداوند به من دستور داده تو را قربانی كنم، پسر هم تسلیم شد و گفت: هر چه خدا به تو دستور داده درباره من انجام بده و من صبر می كنم.» پیرمردی كه در اواخر عمر، خدا به او جوان برومندی مانند اسماعیل داده است اكنون می خواهد او را با دست خودش در منی قربانی كند. حتی تا آخرین مراحل دستور را انجام داد و به تكلیف خود عمل كرد. كارد به حلق اسماعیل گذاشت و فشرد، ولی كارد نبرید. این اشاره به بالاترین درجات تقوی است؛ یعنی عاشق خدا هیچ نوع وابستگی و دلبستگی ندارد. تا انسان از همه وابستگی ها و دلبستگی ها نگذرد به كمال مطلق و محبوب مطلق نمی رسد. به سخن دیگر وقتی انسان از همه محبوبها گذشت و دل را از محبت غیرخدا خالی كرد، آن وقت است كه به محبوب مطلق كه خداست می رسد «قلب المومن عرش الرحمن» دل مؤمن عرش خداست و در اینجاست كه انسان به عید مطلق می رسد. قربانی روز عید می تواند اشاره ای باشد به بالاترین مراتب تقوی كه در اثر حج و نورانیت حج به آن دست یافته و آن عید لقاءالله است كه برای دیدار صاحبخانه آمده است. اینجا نیامده که فقط خانه را ببیند، آمده صاحبخانه را ببیند. كسانی می توانند در واقع به زیارت صاحبخانه نایل شوند كه قلب و دلی سالم داشته باشند .قلب سالم را هم امام تفسیر می كند: قلبی كه جز خدا در آن نباشد. منی در واقع قربانگاه عاشقان خداست. دلبستگی به هر چیزی غیرخدا، با توحید مطلق منافات دارد و یك نوع شرك است و حتی انسان اگر دلش با غیرخدا باشد یك شرك پنهان در دل اوست. موحدین كامل كه دنباله رو ابراهیم خلیل الرحمن هستند، كسانی هستند كه دل را از غیرخدا خالی كردند و مراسم نورانی حج این استعداد و ظرفیت را دارد كه انسان به آن موقعیت برسد.
پیام این مناسك از نظر سیاسی
- فلسفه قربانی و پیام آن در حكمت سیاسی و فلسفه سیاسی مناسك در واقع چیزی جز درس از خودگذشتگی در مسیر معنویت نیست. به تعبیر دیگر وقتی انسان از هوای نفس رها شود، به آسانی می تواند در راه خدا جهاد كند. امام امت رضوان الله تعالی در مورد فلسفه سیاسی قربانی می فرمایند: در این مكان عظیم، فداكاری و از خود گذشتن را به جهانیان ابلاغ كنید و بگویید كه در راه حق و عدل الهی و كوتاه كردن دست مشركان ِ زمان باید سر از پا نشناخت، از هر چیزی حتی مثل اسماعیل ذبیح الله گذشت تا حق جاودانه شود.
به تعبیر دیگر آن كسی كه قربانی می كند، قربانی برایش این پیام را دارد كه عزیزترین و شیرین ترین ثمره زندگی ات را در راه خدا بده و عید بگیر، كه در ایران اسلامی ما مادران شهدا، خانواده های شهدا در واقع مشمول این كلام الهی امام هستند كه اینها از این پیام قربانی بهره گرفتند و این پیام را شنیده اند و عزیزترین ثمره زندگی شان را در راه خدا فدا كردند. عید واقعی را آنها گرفتند.
از بعد اقتصادی، قربانی كردن چه پیامی دارد؟
همه ساله در موسم حج میلیون ها رأس دام طبق سنت اسلامی و احیای خاطره ابراهیم و اسماعیل با هدف معنوی معیشتی قربانی می شود. قربانی علاوه بر جنبه معنوی آن، كه نمادی از فدا كردن و فدا شدن در مسیر رضای الهی است، وسیله تحصیل تقوی و تقرب به خدا به وسیله ذبح كردن تعلقات مادی برای رسیدن به معنویت و عرفان نیز محسوب می شود. در قرآن آمده: «فكلوا منها واطعموا البائس الفقیر»
هم از این گوشت قربانی بخورید و هم به بینوای فقیر بدهید. وقتی حدود بیش از دو میلیون زائر خانه خدا هر كدام شتر، گاو یا گوسفند ذبح می كنند كه در سال های اخیر نیز شرایطی فراهم شده كه این قربانی ها از بین نروند و برای مستمندان و فقرا ارسال شود، این نشان می دهد كه فلسفه قربانی، حكمت اقتصادی هم دارد كه حاجی باید به فكر گرسنگان باشد. نه تنها اینجا بلكه وقتی به وطن هم برمی گردد بداند یكی از چیزهایی كه او را به كمال می رساند خدمت رسانی به نیازمندان است.
مهمترین نكته درباره واقعه قربانی و قربانی كردن اسماعیل توسط حضرت ابراهیم (ع) چیست؟
- در فلسفه قربانی كردن، نكته مهمی قابل توجه است كه شاید غالباً مورد عنایت قرار نمی گیرد و آن اینكه قلمرو معرفت انسان نسبت به مصالح امور محدود است. هنگامی كه ابراهیم (ع) مورد خطاب قرار گرفت كه برو فرزندت را بكش، از خدا نپرسید كه برای چه بكشم؟ علت كار را نپرسید. بلكه هر چه خدا گفت همان را انجام داد. بنابراین وقتی انسان كاری را در راه خدا انجام می دهد ضرورتی ندارد فلسفه اش را بداند. یكی از راز و رمزهای حج این است كه بر اساس سخنان امیرالمومنین (ع)، خدا بندگانش را امتحان می كند. فرموده است دور این سنگ بگردید، یا به آنجا سنگ بزنید، چرا؟ جواب این است كه خدا گفته است و چون او گفته، حتماً یك مصلحتی دارد. مسئله این است كه خدا دستور به انجام كار داده است و باید عمل شود. زیرا انسان به راز و رمز همه چیز آگاه نیست. وقتی خدای حكیم و علیم دستوری داد، حتماً به مصلحت فرد است و باید اجرا شود. باید با جان و دل انجام دهد مثل حضرت ابراهیم (ع). این خود یك پیام معرفت شناسی است كه قلمرو معرفت انسان محدود است، انسان نمی تواند به راز و رمز همه چیز پی ببرد، اگر خداوند متعال دستوری برای اجرای آن داد چون و چرا نباید كرد. البته انسان هر چه در دستورات خداوند تأمل بیشتری كند، راز و رمز آن بیشتر كشف می شود ولی معنایش این نیست كه اگر انسان در یك جا فلسفه دستوری را نتوانست بفهمد، از انجام آن سرباز بزند.
اوج عظمت حج، در كدامیك از اعمال بیشتر دیده می شود؟
- عظمت حج در سراسر این مراسم باشكوه وجود دارد. انسانی كه برای حج آمده باید بداند كه در حج چه خبر است تا آن را با خلوص انجام دهد. اگر اسرار حج را نداند، خلوص اش نیز محدود می شود، لذا انس به اسرار حج لازم است تا حاجی بداند كه اعمال صوری اش باطن و مفهومی دارد.
حج و طواف كعبه، مجموعه منظمی از یك سلسله عبادت های خاص است كه هر یك به تنهایی درخور توجه است. در حج كه با احرام و لبیك گفتن آغاز می شود بسیاری از اموری كه جنبه تعبدی آنها قوی بوده و آزمون الهی در آنها نیرومند است، حرام شده و دوره احرام به صورت یك دوره تعبد محض و امتحانی صرف درآمده و با انجام مناسك حج و فرارسیدن مراسم تحلیل، عقد احرام گشوده می شود و شخص محرم از آن ممنوعیت ها بیرون می آید. دوره پربار احرام در ساختن انسان كامل چنان تأثیر بنیادین دارد كه ثمره آن در عینیت جامعه متعهد به محتوای حج و زیارت به خوبی مشهود است.
احرام كه شروع می شود: «لبیك اللهم لبیك» تا طواف و سعی بین صفا و مروه، عرفات و مشعر و منی و رمی جمرات، همه اش سراسر عظمت است.
ولی به قرآن مراجعه می كنیم كه شاید مسئله سعی بین صفا و مروه به عنوان یك مبداء شكوه و عظمت مطرح شده است. اگر كسی به اسرار حج آشنا نباشد و به حج برود، حج كامل انجام نداده است. ممكن است اعمالش صحیح باشد ولی مقبول حق نباشد زیرا روح شخص حج گذار به خاطر عدم آگاهی به اسرار حج تعالی پیدا نكرده است. حقیقت هر كسی را عقاید و نیات او می سازد؛ حج انسان ساز است و اگر كسی حاجی راستین نباشد، انسان واقعی نیست. حج یك واقعیتی است و صورت واقعی حج، حقیقت اوست.
برای اینكه یك حاجی، حج اش مقبول حق باشد و این تحول و تطهیر را نگه دارد چه باید بكند؟
- مهمترین نكته برای اینكه حاجی بتواند از بركات حج استفاده كند، اجتناب ازگناه است. آنچه بعد از حج نورانیت حج را از بین می برد، یكی گناه است، یكی اخلاق ناپسند و دیگری برخورد نامناسب.
در روایات آمده كه اگر حاجی سه نكته را رعایت نكند از حج خودش بهره ای نمی برد: یكی گناه نكردن، دیگری با همسفران خوش رفتاری كردن و یكی هم عصبانی نشدن؛ كه این سه آفتی است كه نمی گذارد نورانیت حج در انسان تجلی پیدا كند.
تاثیر حج در تحكیم وحدت مسلمین ؟
وحدت كلمه مسلمین یك دستور قرآنی است و ریشه در تعهد مسلمانان به پیروی از قرآن و اسلام دارد و از آنجا كه حج بزرگترین مراسم عبادی سیاسی اسلام است و نقش اساسی در سازندگی جامعه اسلامی دارد در صورتی كه به طور شایسته انجام شود بیشترین نقش را در تحكیم وحدت مسلمین خواهد داشت؛ و لذا دشمنان اسلام و در رأس آنها استكبار جهانی كه منافع سیاسی اقتصادی خود را در تفرقه امت اسلام می بینند، نمی خواهند حج با محتوای حقیقی خود برگزار گردد و در این باره از یكی از سیاستمداران حرفه ای نقل شده كه وای بر حال مسلمین اگر معنای حج را نفهمند و وای به حال دشمنان آنان اگر معنای حج را بفهمند.
گفت وگو: مریم غفاری
