سمبل ادبیات شفاهی رو به فراموشی
پرده خوانی ،هنری که جایگاه ندارد
پرده خوانی هنری از هنرهای نمایشی عامه که به نقل واقعه های مذهبی به ویژه واقعه عاشورا از روی تصاویر نقاشی شده روی پرده اختصاص دارد، در پرده خوانی نقالی که «پرده خوانی» نامیده می شود با بیانی رسا و آهنگین داستان واقعه های مجالس پرده را شرح می دهد.
پرده خوانی از جمله هنرهای معرکه گیری و ترکیبی از فنون قصه گویی و نقالی است، پرده خوانی را شمایل گردانی، پرده داری و پرده گردانی نیز می گویند.«صورت خوانی» را بخشی از پرده خوانی و یا با پرده خوانی یکی دانسته اند.
از مشهورترین پرده های مذهبی، پرده های درویشی است که معمولا از جنس کرباس و همچون طومار است که در حدود سه یا چهار متر طول و یک و نیم تا دو متر عرض دارد.
روی این پرده ها که پرده های نقل خوانده می شوند، مجالسی از وقایع زندگانی پیامبر (ص) و برخی غزوات ایشان و حضرت علی (ع) ، حوادث زندگانی ائمه و وقایع کربلا، صحنه های از بهشت و جهنم و برخی واقعه های برگرفته از قصص ، احادیث و باورهای عامه درباره روز قیامت و کیفر و پاداش گناهکاران و مؤمنان به تصویر درآمده اند.
در کنار این تصاویر نقش های هم به منظور تنبّه و آگاهی شنوندگان و تماشاگران از معجزات و کرامات ائمه مانند داستان جوانمرد قصاب و عاق والدین نقاشی شده است، تصاویر مجالس فشرده و در کنار یکدیگر قرار دارند و از نظر موضوع کم و بیش به یکدیگر مرتبط اند و هر پرده شامل مجالس متعددی است که برخی از آنها 72 مجلس اصلی و فرعی دارند که نمودار 72 تن یاران امام حسین (ع) در کربلاست.
در ایام سوگواری در مساجد یا مجالس روضه خوانی پرده های نصب می کردند که وقایع عاشورا را نشان می داد و روضه خوانان گاهی به تصاویر وقایع عاشورا بر روی پرده اشاره می کردند.شخصیت های هریک از مجالس پرده براساس نقشی که در روایات مذهبی یا افسانه ای داشته اند به طور متفاوت به تصویر کشیده شده اند.
چهره اولیاء و معصومان به ویژه حضرت ابوالفضل (ع)، حضرت امام حسین (ع) و علی اکبر، زیبا و متناسب و اندامشان بزرگتر از دیگران است و اغلب در مرکز پرده قرار دارد و چهره اشقیاء به ویژه «مارد ابن سُدیف» بزرگ، زشت، خشن، ستیزه جو و بی شرم است.
چهره معصومان گاه با نقاب و گاه در هاله ای از نور قرار دارد و یا هاله ای از نور آن را مشخص می کند، چهره زنان کربلا گاهی محو و گاهی زیرپوشش پنهان است، اشخاص و وقایع هر مجلس با چند کلمه و یا جمله ای کوتاه روی پرده معرفی شده اند.
نقاشان این پرده ها با بهره گیری از باورهای عامه، از یکسو و رنگ ها از سوی دیگر تضاد میان اولیاء و اشقیاء را نشان می دادند مثلا رنگ سبز را به نشانه تقدس و رنگ سرخ را به علامت ستمگری به کار می بردند و از درختان و حیوانات همچون نمادهای استفاده می کردند.
ارتباط پرده خوانی و تعزیه خوانی و تاثیر متقابل آنها که هر دو از هنرهای دینی یا قدسی است، بدیهی به نظر می رسد. برخی پرده خوانی و شمایل خوانی را هنری مرکب از هنر تجسمی نقاشی و هنر کلامی نقالی و مرتبط با روضه خوانی و تعزیه خوانی و برخی دیگر آن را مقدم بر تعزیه و در شکوفایی آن موثر می دانند.
پرده خوان که وی را درویش، پرده گردان، پرده چی و در لرستان تذکره خوان می نامند از برخی روایات مذهبی آگاهی دارد و با صوتی خوش و بیانی جذاب و رسا آنها را توصیف می کند، برخی از پرده خوانان به هنر شمایل نگاری نیز کم و بیش آشنایی داشتند و گروهی از شمایل نگاران خود پرده خوانی می کردند.
پرده خوان با شیوه های نمایشی کردن وقایع آشنا بود و در مواقع لازم برای بیان و شرح واقعه ها از اشعار مناسب استفاده می کرد.
پرده خوان که معمولا خود را «سید» معرفی می کند، شالی سبز به کمر و پارچه ای سیاه یا سبز بر سر می بندد و یا به جای پارچه، کلاهی سیاه یا سبز بر سر می گذارد به هنگام پرده خوانی نخست طومار را به دیوار نصب و سپس آن را باز می کند و آنگاه پارچه سفید روی پرده را کم کم کنار می زند و با چوب دستی خود که «مطرق» یا « مطراق» نام دارد، به تصاویر مجالس پرده اشاره و با بیان مقدمه ای کار خود را آغاز می کند، شماری از پرده خوانان از روی طوماری که در دست دارند، داستان واقعه های پرده را می خوانند.
مراحل کار پرده خوان به ترتیب شامل پیش واقعه خوانی، مناجات و فضائل خوانی، مناقب خوانی و نقل قصه و حدیث است، پرده خوان در پایان با لحنی سوزناک گریزی به صحرای کربلا می زند و به نوحه و ندبه می پردازد. گرچه پرده خوانان با نیت ثواب بردن و ثواب رساندن و تحریک احساسات مذهبی تماشاگران به پرده خوانی می پردازند، لیکن از راه پرده خوانی کسب معاش نیز می کنند از اینرو در پایان هر مجلس پولی به رسم تبرک از مردم دریافت می کنند.
«واعظ کاشفی» در فصل ششم فتوت نامه سلطانی در شرح ارباب معرکه به ارکان معرکه و بایسته ها و خصوصیات اهل معرکه اشاره می کند. وی رکن اصلی معرکه را فیض گرفتن، فیض رساندن، قبول دل ها، رفع نیاز خود، مضایقه نکردن در رفع نیاز درویشان و مبالغه نکردن در گدایی نوشته است که در مورد پرده خوانان که از جمله معرکه گیران هستند، نیز صدق می کند.
برخی از پرده خوانان شاگردی دارند که در مواقع لزوم از وی کمک می گیرند، در میان چهره های معروف پرده خوانان از درویش «بلبل قزوینی» و «مرشد نقی» اهل الیگودرز نام برده اند.
خاستگاه ادبیات پرده خوانی بخشی شفاهی است
خاستگاه ادبیات پرده خوانی بخشی شفاهی است که معمولا از اقوال و روایات نقالان گرفته شده و بخشی دیگر کتبی و برگرفته از مقتل ها و سوگنامه های مانند روضه الشهدای حسین «واعظ کاشفی» است.
پرده خوانی در عصر صفوی با رونق گرفتن نقاشی های پرده، متداول شد اما از سال ها قبل از آن مردم در ماههای عزاداری، صحنه های از زندگانی شهدا را که بر روی تابلوهای بزرگی به تصویر درآمده بود به مراسم عزاداری سیدالشهدا (ع) می بردند.
در عصر قاجار پرده خوانی رونق بیشتری یافت و پرده خوانی و شمایل گردانی به مجموعه آئین های مراسم سوگواری افزوده شد و در مکان های متبرکی مانند امامزاده ها و زیارتگاه ها برپا می شد، رفته رفته در تمام ایام سال پرده خوانان در محل تجمع و گذر مردم مانند میدانها، چارسوها و سرگذرها پرده می گشودند و پرده خوانی می کردند.
یک کارشناس مسائل فرهنگی پرده خوانی را از شیوه های عزاداری امام حسین (ع) دانست و گفت: نوحه خوانی بر اساس پرده ای که به دیوار نصب می کنند و روی آن تصاویری از چهره های خوب و بد در تاریخ اسلام بویژه حوادث مربوط به عاشوراست.
حسین کاظمی افزود: نوحه خوان طبق صحنه های تصویر اشعار و مراثی را می خواند و مردم که اغلب پای دیوارها در کوچه ها و میادین یا تکیه ها پای صحبت و نوحه اش می نشینند ، دور وی جمع می شوند و می گریند و به پرده خوان، طبق نذر و نیاز خویش، کمک مالی می کنند.
پرده خوانی شرح حال و سیره اولیای دین است
وی عنوان کرد: پرده خوانی، یکی از هنرهای نمایشی و شرح حال و سیره اولیای دین است که بر اساس تصاویر منقوش بر پرده های بزرگ اجرا می شود، پرده خوان دهانی گرم و صوتی دلنشین دارد و همراه با خواندن، اشاره به تصاویر می کند.
این کارشناس مسائل فرهنگی گفت: شمایل نگاری و صورتگری مذهبی خود را در پرده ها نشان می دهد ، نوعی از نقاشی مذهبی در این پرده ها تجلی می یابد.بر مبنای حوادث تاریخ اسلام بویژه وقایع کربلا نقاشی های در هم و برهمی روی پرده کشیده می شود که عنوان «پرده نگاری» دارد، نگارگران پرده های مذهبی اغلب با الهام از مقتلها به تصویر صحنه ها می پرداختند.
کاظمی افزود: نقالانی نیز با نصب آنها بر روی دیوار و در حضور مردم، با دهانی گرم به تعزیه خوانی و پرده خوانی بر اساس حوادث به تصویر کشیده شده می پرداختند. محتوای این پرده ها اعم از دنیا و آخرت، بهشت و جهنم، صالحان و شروران و حسینیان و یزیدیان بوده است.
این کارشناس مسائل فرهنگی اظهارداشت: در این پرده ها شمایل حضرت عباس (ع) با دستانی از بدن جدا، طفلان مسلم، خیمه های سوزان، قیام مختار، مجلس جن و انس، معراج پیامبر (ص) به همراه براق، کوثر، ضامن آهو و... کشیده می شد و نقالان پرده خوان با نثر و شعر، حوادث مربوط به آنها را با صدا بازگو می کردند و از حاضران اشک می گرفتند.
وی با اشاره به اینکه پرده خوانی و نقالی هر دو گونه ای از هنرهای مردمی اند که اولی به تصویر و کلام متکی و دومی فقط بر کلام بنیاد یافته است ، افزود: پرده خوانی نمایشی سنتی - ایرانی است که در آن قصه گوی و تصویر نقش اساسی دارد.
کاظمی با اشاره به اینکه پژوهشگران ریشه های این گونه نمایشی را به سده های پیش از اسلام نسبت می دهند، گفت: در سده های اخیر پرده خوانی، متکی به داستان های مذهبی - ایرانی بوده که یک نفر «پرده خوان» داستانی از اولیای دین را با اشاره به تصویرهای که برمبنای همان داستان بر پرده ای منقوش بوده با کلام آهنگین روایت می کرد.
وی خاطرنشان کرد: نقالی یا داستان گوی، نمایش تک نفره ای است که در آن نقال یک داستان حماسی - تاریخی را به شیوه ای جذاب و با حرکت های دست، پا، صورت و تغییر مدام صدا روایت می کند از اینرو پرده خوانی گونه ای پیش رفته تر از نقالی است که در آن روایتگر علاوه بر حرکت های خود برای نقل داستانش از تصاویر نقاشی شده بر پرده نیز استفاده می کند و آنها را حین گفتار به مردم نشان می دهد.
این کارشناس فرهنگی مذهبی افزود: در سده های پنجم و ششم هجری نقالان سنی مذهب ایرانی در کنار نقل داستان های حماسی ایران باستان به ذکر فضایل پیامبر اسلام ( ص ) و خلفای راشدین می پرداختند، کار آنان را «فضائل خوانی» می گفتند اما داستان گویان شیعه افزون بر داستان های ایران باستان، قصه های از مناقب خاندان پیامبر (ص ) و ائمه اطهار ( ع ) را روایت می کردند ، آنان «منقبت خوان» می نامیدند.
یک پرده خوان برجسته کشوری نیز در این خصوص گفت:ساختار پرده خوانی بر دو رکن «پرده» و «پرده خوان» استوار است.
مرشد احدی افزود:«پرده» پارچه ای از جنس «متقال» یا «کرباس» است که بر روی آن نقوش عامیانه ای که بر مبنای قوه خیال نقاش و بر اساس روایت های تاریخی به تصویر کشیده می شدند.
وی خاطرنشان کرد: این تصویرها فاقد پرسپکتیو بوده و از قواعد نقاشی کلاسیک و یا مینیاتور ایرانی نیز پیروی نمی کردند در برخی پرده ها چندین داستان در یک پرده به تصویر می آمد و چهره های زیادی از اشخاص قصه ها نقش می شدند.
این پرده خوان برجسته کشور گفت: این گونه نقاشی را که نوعی هنر مردمی است ، نقاشی قهوه خانه ای و یا نقاشی خیالی نام نهاده اند و بطور کلی داستان های آنها به سه دسته حماسی، عاشقانه و دینی تقسیم می شود.
وی همچنین در خصوص آیین پرده خوانی در ایران گفت: پرده خوانی قدمت زیادی در ایران دارد و مردم علاقه زیادی به این مراسم از خود نشان می دهند اما متاسفانه این هنر ارزشمند در ایران کم رنگ شده است.
احدی بیان داشت: جوانان آگاه و هنرمند امروزی با رویکردی نو و تازه به آئین پرده خوانی پرداخته و آن را از محاق فراموشی نجات دهند.هم اکنون در ایران تعداد پرده خوانها از شمار انگشتان تجاوز نمی کند و این امر نشان می دهد که پرداخت به این موضوع از چه اهمیتی برخوردار است.
به هر حال پرده خوانی از هنرهای اصیل و سنتی ایران و نیز مادر هنر تعزیه خوانی است متاسفانه این هنر اصیل همواره با بی مهری و کم توجهی روبه رو بوده از اینرو مسئولان باید به هنر پرده خوانی و نیز هنرمندانی در این عرصه فعالیت می کنند توجه بیشتری داشته باشند و اجازه ندهند هنری که نسل به نسل انتقال یافته به فراموشی سپرده شود.
منبع: خبرگزاری مهر
تهیه و تنظیم: مهسا رضایی- ادبیات تبیان
