عالم برزخ یا قیامت صغری

در مقاله پیشین به مسئله برزخ پرداختیم. جایگاه «برزخ» ¹ در میان عوالم سه گانه را بیان کرده و برخی آیات و روایت در این زمینه ذکر کردیم. به این مطلب اشاره کردیم که جهان برزخ جهان سومی است که نه از جنس اسن دنیا و نه از جنس عالم آخرت است. واسطه ای میان ان دوست و همه انسانها پس از مرگ تا روز قیامت در آن قرار می گیرند. البته لازم به ذکر است که ما از جزئیات آن جهان نیز آگاهی زیادی نداریم، و تنها می توانیم در این زمینه مطالبی کلی از آیات و روایات استخراج کنیم. در این مقاله به برخی ویژگی های دیگر عالم برزخ اشاره خواهیم کرد.

آنچه که وارد عالم برزخ می‏گردد، صورت مثالی انسان است نه بدنی که در قبر قرار می‏گیرد. روح پس از مفارقت بدن به اجسامی لطیف تعلق می‌گیرد که مشابه بدن عنصری‌اند(سید عبداللّه شبّر، حق الیقین فی معرفة اصول الدین، 399). از ویژگی‏های صورت مثالی این است که ماده ندارد، امّا آثار ماده مانند شکل و صورت وحدّ وکمّ و کیف و اعراض فعلیه را داراست؛ یعنی مجرّد تام نیست. به عبارت دیگر، دارای اندازه و حدّ و رنگ و بو و مسرّت و غضب و نگرانی است. بنابراین، زنده است و دیده‏ی بصیرت و ادراکش افزون می‏گردد و مورد سوال، مواخذه، ثواب و عقاب برزخی قرار می‏گیرد.(محمد حسین حسینی تهرانی، معاد شناسی، ج2، ص 185)

بنابراین در عالم برزخ نیز عذاب و پاداش وجود دارد. برخی از آیات نیز به مسئله عذاب برزخی اشاره دارند:

«فَوَقَاهُ اللَّهُ سَیِّئَاتِ مَا مَكَرُوا وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ، النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَعَشِیًّا وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ» (غافر: 45ـ46)

«پس خدا او را از عواقب سوء آنچه نیرنگ مى‏كردند حمایت فرمود و فرعونیان را عذاب سخت فرو گرفت،[اینك هر] صبح و شام بر آتش عرضه مى‏شوند و روزى كه رستاخیز بر پا شود [فریاد مى‏رسد كه] فرعونیان را در سخت‏ترین [انواع] عذاب درآورید»

مقصود از «عذاب» در آیه شریفه، عذاب برزخی است، مرحوم علّامه طباطبائی در این زمینه می‏نویسد:

«اولاً، عرضه بر آتش در برزخ است و پس از آن دخول در آتش محقق می‏شود و این دخول در آتش شدیدتر از عرضه کردن بر آتش است. ثانیا، عرضه بر آتش قبل از قیام قیامت است که همان عذاب برزخی است؛ عالمی که بین موت و بعث فاصله است. اما دخول در آتش در قیامت تحقق پیدا می‏کند. ثالثا، افراد، هم در برزخ و هم در قیامت به عذابی واحد معذّب می‏شوند؛ اما برزخیان از دور به وسیله آن عذاب می‏شوند، ولی در قیامت داخل در آن عذاب خواهند شد.» (سید محمدحسین طباطبائی، المیزان، قم، منشورات جامعة المدرسین، ج 19، ص 349).

عذاب و پاداش انسان ها از لحظه مرگ آغاز می شود. البته عذاب و پاداش اخروی غیر از عذاب و پاداش برزخی است ولی به هر حال، انسان ها از لحظه بعد از مرگ با تجسم اعمال خود مواجه می شوند.

«در عالم برزخ هم با اینکه هنوز حساب کلی افراد رسیدگی نشده است و در قیامت باید رسیدگی بشود، افراد مختلفند، بعضی متنعمند و بعضی معذب. این است که فرموده اند:

«القبر اما روضة من ریاض الجنة، او حفرة من حفر النیران»؛ عالم قبر برای انسان یا به منزله باغی است از باغهای بهشت و یا به منزله گودالی است از گودالهای جهنم.

عذاب و پاداش انسان ها از لحظه مرگ آغاز می شود. البته عذاب و پاداش اخروی غیر از عذاب و پاداش برزخی است ولی به هر حال، انسان ها از لحظه بعد از مرگ با تجسم اعمال خود مواجه می شوند

اهل سعادت، از همان آن توفی و مردن، سعادتشان شروع می شود، و اهل عذاب، از همان آن مردن، عذاب برزخیشان آغاز می گردد. این آیه بر همین مطلب دلالت می کند. قرآن نمی گوید که قبل از قیامت، مردم، چه سعید و چه شقی همین طور منتظر نگهداشته می شوند برای محاکمه نهایی و تا آن وقت همه در یک حالت انتظار بسر می برند. و لهذا می فرماید اگر ببینی آن زمان را که فرشتگان می آیند اخذ می کنند، توفی می کنند، تحویل می گیرند به تمام و کمال کافران را و فقط بدنشان می ماند که بعد می پوسد، و اینها را معذب می دارند.(عذاب عالم برزخ) این بدن دیگر در کار نیست ولی معذلک عذابش هست. «یضربون وجوههم و ادبارهم» از پیش رو و پشت سر، اینها را می زنند و به آنها می گویند عذاب سوزان را بچشید.» (مطهری، آشنایی با قرآن، ج 3: 120)

بنابراین هم عذاب برزخی و هم پاداش برزخی وجود دارد. اما کیفیت عذاب و پاداش در عالم برزخ  چگونه است؟ در ادامه مقاله به سوالاتی که در این زمینه مطرح می‏شود پاسخ می گوییم. بر اساس آیات و روایات، حقیقت عذاب و نعمت برزخی چیزی جز تجسم اعمال انسانی در حیات دنیا نیست. اعمال انسانی دارای دو بعد یا دو ساحت آشکار و نهان هستند. بعد ظاهری اعمال انسان همان چیزی است که در این دنیا آنها را انجام می دهیم، مثلا غیبت کردن، دروغ گفتن، خوردن مال یتیم، صدقه دادن، نماز خواندن، روزه گرفتن و ... همگی صورت های ظاهری اعمالی هستند که در این دنیا مرتکب آنها می شویم. اما همین اعمال از حقیقتی باطنی نیز برخوردارند. حقیقت باطنی اعمال در این دنیا از دید ما پنهان هستند. مثلا صورت واقعی غیبت، خوردن جسد میّت است. صورت واقعی اکل مال الیتیم، خوردن آتش است. صورت واقعی روزه، سپهر از آتش جهنم است و ... . اعمال انسان بعد از مرگ به صورت با صور باطنی خود متجسم خواهند شد. بنابراین، عذاب، صورت ملکوتی و باطنی اعمال دنیوی است. شهید مطهری در این زمینه می گوید:

«... یعنی‏ آن وقت (بعد از مرگ) آن دنیا را می‏بیند ، وضع خودش را در آن عالم می‏بیند ، اعمال‏  خودش را می‏بیند و اشیاء را به صورت مثالی می‏بیند ، مثال عمل خودش را  می‏بیند ، مثال زن و فرزند خودش را می‏بیند و فرشتگان را می‏بیند. به هر  حال چیزهایی را كه تا حالا نمی‏دید ، آن وقت می‏بیند و در همان حال این‏  دنیا را می‏بیند ، یعنی در مرز میان عالم دنیا و عالم بعد از دنیاست ، هم‏  اینجا را می‏بیند ، هم آنجا را ، هم زن و بچه و كسانش را می‏بیند كه دور جسدش را گرفته‏اند دارند گریه می‏كنند ، و هم ملائكه را به صورت خاص ...» (مطهری، معاد: 47)

آیات زیادی نیز در زمینه تجسم اعمال وجود دارد، در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم:

«یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا ...» (آل عمران/30)؛ «روزى كه هر كسى آنچه كار نیك به جاى آورده و آنچه بدى مرتكب شده حاضر شده مى یابد.»

«و لا یجزون الا ما کانوا یعملون» (یس/54)؛ «امروز بر كسى هیچ ستم نمى‏رود جز در برابر آنچه كرده‏اید پاداشى نخواهید یافت»

«ما یأکلون فی بطونهم الا النّار».(بقره/174)؛ «آنان جز آتش در شكمهاى خویش فرو نبرند»

آیات بسیار دیگری نیز وجود دارد که برای طولانی نشدن بحث از ذکر آنها خودداری می کنیم.