توكل ؛ د‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ژ مؤمن است
سیماى سوره نحل
سوره مباركه نحل شانزدهمین سورهى قرآن كریم است، كه یكصد و بیست و هشت آیه دارد. تعداد كلمات آن: هزار و هشتصد و چهل و یک كلمه (1841) و تعداد حروف آن: هفت هزار و هفتصد و هفت حرف (7707) است.
به دلیل اشاره به خلقتِ زنبور عسل، «نحل» نام گرفته است.
با آنكه قرآن، كتابِ تشریع است، ولى نام بسیارى از سورههاى آن بر اساس تكوین است، همچون «نَجْم ستاره»، «شَمْس خورشید»، «فیل»، «عنكبوت» و «نحل». این نامها، رمز آن است كه همه موجودات هستى، چه در آسمان و چه در زمین، چه كوچك و چه بزرگ، همه نزد قدرت او یكسانند و كتابِ شریعت، بر اساس كتابِ طبیعت، بنا نهاده شده و این دو كتاب، از یك مبدأ نشأت گرفتهاند.
یكى از نامهاى این سوره، «نعمت» است، زیرا بالغ بر پنجاه نعمت در آن بیان شده است.
مطابق نظر مرحوم علامه طباطبایى در تفسیر المیزان، از شأن نزولهاى آیات این سوره، فهمیده مىشود كه چهل آیه اوّل آن، مربوط به اواخر دوران مكّه و هشتاد و هشت آیه دیگر آن، مربوط به اوایل زمان هجرت به مدینه است.
محتوای سوره نحل
محتواى این سوره را امور زیر تشكیل مىدهد كه به شكل جالب و متناسبى با هم آمیخته شده است:
1- بیش از همه بحث از نعمتهاى خداوند در این سوره به میان آمده و آن چنان ریزهكاریهاى آن تشریح گردیده كه حس شكرگزارى هر انسان آزادهاى را بیدار مىكند، و از این راه او را به آفریننده این همه نعمت و موهبت نزدیك مىسازد.
این نعمتها شامل نعمتهاى مربوط به باران، نور آفتاب، انواع گیاهان و میوهها و مواد غذایى دیگر، و حیواناتى كه خدمتگزار انسانها هستند و منافع و بركاتى كه از این حیوانات عائد انسان مىشود و انواع وسائل زندگى و حتى نعمت فرزند و همسر، و خلاصه شامل" انواع طیبات" مىگردد.
مشهور و معروف در نامگذارى این سوره همان «نحل» است، چرا كه ضمن بر شمردن نعمتهاى گوناگون الهى اشارهاى كوتاه و پر معنى و عجیب به زنبور عسل كرده، مخصوصا روى ماده غذایى مهمى كه از آن عائد انسانها مىشود، و نشانههاى توحیدى كه در زندگى این حشره وجود دارد تكیه نموده است.
2- بخش دیگرى از آن از دلائل توحید و عظمت خلقت خدا، و معاد، و تهدید مشركان و مجرمان بحث مىكند.
3- قسمت دیگرى از آن از احكام مختلف اسلامى همانند دستور به عدل و احسان و هجرت و جهاد و نهى از فحشاء و منكر و ظلم و ستم و پیمانشكنى و همچنین دعوت به شكرگزارى از نعمتهاى او سخن مىگوید، و در همین رابطه از ابراهیم قهرمان توحید به عنوان یك بنده شكرگزار در چند آیه نام مىبرد.
4- بخش دیگرى از سوره درباره بدعتهاى مشركان سخن مىگوید و در همین رابطه، مثلهاى حسى جالبى ذكر مىكند.
5- و بالآخره در قسمت دیگرى انسانها را از وسوسههاى شیطان بر حذر مىدارد.
فضیلت سوره نحل
در بعضى از روایات از پیامبر (ص) در فضیلت این سوره چنین نقل شده كه فرمود:
كسى كه این سوره را بخواند خداوند او را در برابر نعمتهایى كه در این جهان به او بخشیده محاسبه نخواهد كرد. (مجمع البیان جلد 6 صفحه 347)
روشن است تلاوت این آیات كه قسمت مهمى از نعمتهاى الهى را بر شمرده، آن هم تلاوتى توام با تفكر و سپس تصمیمگیرى و عمل، و گام نهادن در طریق شكرگزارى، سبب مىشود كه انسان هر نعمتى را درست در هدفى كه براى آن آفریده شده است مصرف كند، و با چنین حالى دیگر چه محاسبهاى از او خواهند كشید مگر نعمت را بجا مصرف ننموده است؟!.
و نیز در (تفسیر عیّاشى، جلد 2، صفحه 254)، محمد بن مسلم از حضرت باقر (علیه السّلام) روایت نموده، كه فرمودند: هر كه در هر ماهى سوره نحل را بخواند، حق تعالى او را از گناه و بدى و هفتاد نوع بلا نگهدارد كه آسانترین آن جنون و جذام و برص باشد، و مسكن او در جنت عدن، وسط جنان است.
و نیز در (البیان، ج 6، ص 347 ) از پیامبر (ص) روایت است كه فرمودند:
«كسى كه سوره نحل را قرائت كند، خداوند متعال به حساب نعمتهایى كه در دنیا به او عنایت كرده است رسیدگى نخواهد كرد، و اگر در روز یا شب خواندن این سوره از دنیا برود، پاداش كسى را به او مىدهند كه با نیكوترین وصیت از دنیا رفته است».
توكل؛ د‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ژ مؤمن است
فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ (نحل ـ 98) إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَكَّلُونَ (نحل ـ 99) ؛ پس هر گاه خواستى قرآن بخوانى، از (شر) شیطان رانده شده به خداوند پناه ببر.
البتّه شیطان را بر كسانى كه ایمان آورده و بر پروردگارشان توكّل مىكنند، غلبه و سلطهاى نیست.
هر كار خوبى ممكن است آفاتى داشته باشد، همان گونه كه عزّت، آفتى دارد مثل تكبّر و خدمت به مردم، آفتى دارد مثل منت گذاشتن، قرائت قرآن نیز ممكن است آفاتى از قبیل خودنمایى، كسب درآمد، رقابتهاى منفى، فریب مردم، فهم غلط، تفسیر به راى و ... داشته باشد كه انسان باید هنگام تلاوت قرآن از شرّ همهى آفات، به خداوند پناه ببرد.
امام صادق (علیه السلام) فرمود: تلاوت نیاز به سه چیز دارد: قلب خاشع و بدن فارغ و موضع خالى (یعنى حالتى كه در آن پیش داورى نباشد) (تفسیر فرقان)
قرآن اگر همراه با تفسیر و نظرات امامان معصوم (علیهم السلام) باشد، «كتاب الله و عترتى لن یفترقا» و بر دلهاى پاك وارد شود، «هُدىً لِلْمُتَّقِینَ» سبب هدایت و رشد و زیاد شدن ایمان و علم مىگردد. چنان كه قرآن مىفرماید: اى پیامبر هر گاه قرآن تلاوت مىكنى ما میان تو و كسانى كه ایمان به آخرت ندارند مانعى قرار مىدهیم. (اسراء، 45)
در روایات مىخوانیم: پیامبر اكرم (صلى اللَّه علیه و آله) هنگام تلاوت قرآن جمله «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» را مىخواندند. (تفسیر كنز الدقائق)
پیامهای آیه:
1ـ از خطر نفوذ شیطان در بهترین افراد و مقدّسترین كار غافل نباشید. (تلاوت قرآن از شخصى مثل پیامبر اكرم «ص» هم نیاز به استعاذه دارد)
2ـ شیطان به سراغ همه مىآید، امّا در همه تأثیرگذار نیست. «لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا»
3ـ ایمان و توكّل، قلعهاى است كه انسان را از آسیبپذیرى حفظ مىكند. «لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا»
4ـ پناه بردن به خداوند، نشانهى ایمان به او و توكّل بر اوست. «فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ ... آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَكَّلُونَ»
5 ـ پناه بردن شما همراه پناه دادن اوست. (پس پناه ببرید، «فَاسْتَعِذْ» تا او شما را پناه دهد و اگر او پناه ندهد، پناهندگى ما بیهوده است.)
6ـ جز پناهندگى به او راه دیگرى نیست. «فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ»
نوشته آمنه اسفندیاری – گروه دین و اندیشه تبیان
منابع:
1- تفسیر نور ج 6
2- تفسیر نمونه ج 11
3- تفسیر اثنی عشری ج 7
4- تفسیر هدایت ج 6
5- مجمع البیان جلد 6
6- تفسیر عیّاشى، جلد 2
7- البیان، ج 6
