تصویر دیوان و موجودات اهریمنی در اوستا

بند هشن: زمان

زمان نیرومندتر از هر دو دام, دام اهوره مزداه, نیز آن اهریمن, زمان دریابنده کار و نظم, زمان آگاه‌تر, زمان از دریابندگان دریابنده‌تر, زمان از آگاهان آگاه‌تر, که تصمیم به زمان شاید گرفتن, به زمان‌مان افکنده شود, سرنوشت به زمان است, ... کس از وی رهایی نیابد از میرنده مردمان, نی اگر به بالا پرواز کند, نی اگر به نگونی چاهی کند و اندر نشیند, نی اگر زیر چشمه آبهای سرد فرو نشیند.

دینکرد: گرسنگی

و آنها سه دروغ بر من گفتندم و سی (یعنی سی و سه دروغ...), و بستند مرا, به سی و سه بند, امّا من گرسنگی, آن پای را انگاردم زور, امّا من گرسنگی, آن بازو را انگاردم نیرو, امّا من گرسنگی, آن گوش را انگاردم شنوایی, امّا من گرسنگی, آن چشم را انگاردم بینش, و بند را از سینه تا پشت, برافکندم, با سرفرازی, بند گرسنگی پر مرگ را.

متون پهلوی: اندر آمدن شاه بهرام ورجاوند

کی بواد (=خواهد بود) که پیکی آید از هندوستان, ]و بگوید[: که آمد آن شه بهرام‌, از دوده کیان,‌ که پیل است هزار, بر سر ]آنها[ست پیلبان, که آراسته درفش دارد, به آیین خسروان...

رزمگاه: یادگار زریران

پس گشتاسب به کی گاه نشیند, و جاماسب بدخش به پیش خواهد, گوید که من دانم,‌ که تو جاماسب دانا و بینا و شناسایی, این را نیز دانی, که چون ده روز باران آید, چند سرشک بر زمین آید,‌و چند سرشک بر سرشک آید, و این را نیز دانی,‌که گیاهان چگونه بشکفند, ... این نیز دانی, که فردا روز چه بود, اندر آن اژدها رزم گشتاسبی, از پسران و برادران من, کی گشتاسب شاه, که زید و که میرد, پس گوید جاماسب بدخش, که کاش از مادر نزادمی, یا چون زادمی بمردمی,‌یا چون مرغی بودم,‌که به دریا افتادمی... فردا روز که کوبند, نیو به نیو و گراز به گراز, بس مادر بی‌پور, بس پور بی‌پدر , و بس پدر بی‌پدر, و بس برادر بی‌برادر.

روشنایی زندانی: متون مانوی

از روشنی و ایزدان‌ام,‌و زانده شدم از آنها, گرد آمد بر من دشمنان,‌و به آنها به مردگان رانده شدم, ایزدم که زاده شدم از ایزدان,‌ بامی, نورانی, رخشان, نورافشان, خوش بوی و زیبا, پس اکنون آمدن به نیاز, گرفته شدم به وسیله بی‌شمار دیوان خشم, نفرت انگیز,‌ که کرده شدم (بوسیله آنها) اسیر, خویشتن خوش خوار کرده شد به آنها, زده, قطعه قطعه شدم به آنها, دیوان گستاخ, تاریک اژدهای زشت, بدبوی و سیاه, درد و بس مرگ دیدم از آنها.

فرجام

سروده‌های اوستا و اشعار ایرانی میانه شواهد آشکاری برای اثبات تصویرهای شاعرانه در ادبیات ایران باستان‌اند. همانگونه که مشاهده شد, در اشعار دوران ایرانی میانه, بویژه در متون مانوی آرایه‌های ادبی فراوانی به کار رفته است. تشبیه, کنایه, استعاره و مجاز از صنایع ادبی متداول در سروده‌های مذکور است. چنانکه آرایه‌های مبالغه و تشبیه را می‌توان در این ابیات از متن یادگار زریران استنباط نمود:

و آن تهم سپهبد نیو زریر, کارزار چنان نیک کند, که ایزد آذر, اندر نیستان افتد, و بادش همه یار بود, هنگامی که شمشیر فراز زند ده, و هنگامی که باز پس زند یازده هون اوژند, هنگامی که گرسنه و تشنه بود, خون هون ببیند شاد بود.

همچنین, در مرثیه «مارزکو» که در مقدّمه این مقاله از آن یاد شد, آرایه استعاره وجود دارد. چنانکه در ابیات زیر از متون مانوی که جهان را به هنگام مرگ مانی به تصویر کشیده, صنعت مبالغه دیده می‌شود:

کده آسمانی فرو ریخت به بیرون

زمین لرزید, بانگ بزرگ شنیده شد

و مردمان که این نشان دیدند

سرگردان شدند و افتادند بر روی

روزی بود دردناک و زمانی زار

هنگامی که به عالَم بالا پیوست آن فرشته روشنی

رها کرد پیشوایانی را که پایندگان دین اند

و کرد درود همه رمه بزرگ را.

نمونه‌های کوتاه از این تصویرگری‌ها نیز پیش از این ارائه شد. وجود این تصویرها نشان می‌دهد که هر چند ادبیات گسترده دوران اسلامی آکنده از آرایه‌های زیبای ادبی و هنرهای کلامی است,‌ امّا تولّد و بالندگی چنین هنرهایی بدون پشتوانه عظیم و کهنسال ادبیات ایران باستان میسّر نبود. تجربه‌های شاعرانه ایرانیان همانند تمدّن درخشان آنان به دوران اسلامی راه یافت و از جمله در حماسه جاودانه حکیم توس تبلو ریافت.