ترجمه شعر دفاع مقدس؛

شعر قابل ترجمه؛ شعار یا واقعیت؟

همواره سخنان زیادی حول محور ترجمه شعر دفاع مقدس به سایر زبان‌ها گفته می‌شود و مسئولان مختلف از این می‌گویند که شعر دفاع مقدس را باید جهانی کرد و ظرفیت عظیم و ارزشمند این شعر تا حدی است که باید با مردم جهان در آن سهیم شویم.

البته چنانچه بر همه واضح و مبرهن است تابه‌حال در این عرصه هیچ فعالیت خاصی انجام نشده و ترجمه شعر دفاع مقدس نیز هنوز در حد شعار باقی مانده است.

ترجمه داستان‌های عرصه دفاع مقدس به دیگر زبان‌ها چندی است که آغاز شده و حتی آثار نویسندگانی چون حبیب احمدزاده موفق به کسب جایزه‌های جهانی نیز شد اما در عرصه شعر هنوز فعالیت خاصی انجام نشده است... صرفنظر از اینکه مسئولان امر چه کرده‌اند مشورتی داشتیم با شاعران تا ببینیم نظر آنها نسبت به ترجمه شعر دفاع مقدس چیست.

رضا اسماعیلی شاعر پیشکسوت می‌گوید: در حال حاضر بسیاری از شاعران توانای عرصه دفاع مقدس جوانانی هستند که هر چند آن روزگار را تجربه نکرده‌اند اما با درک درستی که از انقلاب اسلامی و روزهای دفاع در برابر دشمن بیگانه دارند اشعار زیبایی را در این عرصه خلق کرده‌اند که همواره حفظ ارزش‌های دفاع مقدس در آن موج می‌زند.

وی ادامه می‌دهد: پس شعر عرصه دفاع مقدس در میان نسل جدید نیز زنده و پرطراوت مانده و می‌توان گفت در داخل کشور مسیر رشد و پویایی خود را به خوبی طی کرده است و همگان بر پویایی شعر این عرصه معترفند، مردم نیز شعر دفاع مقدس را با آغوشی باز پذیرفته اند.

این شاعر می‌افزاید: شعر دفاع مقدس با توجه به غنایی که دارد می‌تواند مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و در دیگر کشورهای جهان نیز راهی برای حضور خود بیابد، این مسئله تنها نیازمند همت و توجه ارگان‌ها و نهادهای مسئول است که متاسفانه تابه‌حال اقدامی جدی پیرامون این مسئله نکرده‌اند و شعر دفاع مقدس که همواره تپنده و زنده است نتوانسته به جایگاه شایسته خویش در سطح جهان برسد.

اسماعیلی معتقد است: در دنیای امروز نیازمند این هستیم که حرفی برای گفتن داشته باشیم و زبان شعر دفاع مقدس آنقدر گویاست که می‌تواند حرف‌های ما را به گوش جهان برساند، به همین علت اگر ارگان و نهادهای فرهنگی سرمایه‌گذاری جدی‌تری در این عرصه بکنند، این شعر به شعر پایداری جهان متصل خواهد شد و همچنان مسیر روشن خود را ادامه خواهد داد.

شاعر مجموعه «از جنس باران» همچنین می‌گوید: در عرصه شعر پایداری باید به آفرینش‌های ادبی دست بزنیم و نگاهی فراتر از مفهوم دفاع مقدس مختص ایران داشته باشیم، برای حضور در دنیا باید از ظلم‌و‌ستم‌ها و مبارزه با آنها بگوییم و همچنین به تمامی مستمندان جهان نیز بپردازیم.

اسماعیلی معتقد است: برای ادامه جریان شعر جنگ نباید با عنوان شعر دفاع مقدس ادامه دهیم، بلکه باید بتوانیم آن را به زیر شاخه‌ای از شعر مقاومت و پایداری نزدیک کنیم.

و اما شاعری جوان که معتقد است حوزه هنری که ترجمه داستان‌های دفاع مقدس به سایر زبان‌ها را انجام می‌دهد چرا از ترجمه شعر غافل است؟

سینا علی‌محمدی شاعر و روزنامه‌نگار جوان می‌گوید: ادبیات دفاع مقدس بخش مهمی از ادبیات معاصر ایران محسوب می‌شود و با توجه به آثار برجسته‌ای که در این عرصه خلق شده نیاز به فعالیت‌های گسترده‌تری برای بیان عظمت‌های شعر و ادبیات دفاع مقدس داریم.

وی می‌افزاید: شبکه‌های تلویزیونی ایران برای اشاعه این فرهنگ تنها به نمایش فیلم‌های دوران دفاع مقدس بسنده کرده‌اند و هرگز گامی فراتر از پخش فیلم‌ها و... در این عرصه برنداشته‌اند، در حالی‌که حضور شعر دفاع مقدس در این برنامه‌ها می‌تواند تاثیر ژرفی در تبیین این فرهنگ برای جهان داشته باشد.

علی‌محمدی همچنین می‌گوید: نهادهای زیادی تا‌کنون قول مشارکت در عرصه ترجمه شعر دفاع مقدس را داده‌اند که البته هنوز اقدامی اساسی در این راستا انجام نشده است اما از نهادی چون حوزه هنری این توقع می‌رود که شعر این عرصه را مانند رمان و داستان‌های دفاع مقدس به جهان عرضه کند.

وی ادامه می‌دهد: حوزه هنری روند ترجمه داستان‌ها و کتب خاطرات عرصه دفاع مقدس را به سایر زبان‌ها آغاز کرده و در این زمینه اقدامات خوبی داشته است اما متاسفانه در عرصه شعر دفاع مقدس همچون دیگر نهادها عمل کرده و تا کنون اقدامی نداشته است.

این شاعر در ادامه اظهار می‌کند: امیدوارم حوزه هنری که همواره در عرصه فعالیت‌های فرهنگ دفاع مقدس اقداماتی شایسته داشته در عرصه شعر دفاع مقدس نیز گام‌هایی را بردارد و ترجمه این شعر به زبان‌های دیگر را نیز آغاز کند تا شعر دفاع مقدس که یکی از جلوه‌های عظیم ادبیات معاصر ایران است در جهان نیز معرفی شود.

مصطفی محدثی خراسانی می‌گوید: از آنجا که زبان فارسی برد چندانی در جهان معاصر ندارد و تنها یکی دو کشور هستند که با این زبان سخن می‌گویند، لازم است خصوصا در حوزه ترجمه شعر که فعلا یکسویه است و تنها از زبان‌های دیگر به فارسی ترجمه می‌شود، حرکتی شایسته صورت گیرد.

وی می‌افزاید: ما شعر خوب داریم، مترجم خوب هم داریم، اما هیچ کس متولی این کار نیست و هیچ نهاد‌دولتی و یا خصوصی پیگیر این مهم نیست که روز به روز هم به عقب افتادگی و کارهای بر زمین مانده ما در این حوزه می‌افزاید.

وی با انتقاد از اینکه ترجمه که انتقال فرهنگ دفاع مقدس به جهان است، آنچنان قوی نیست، ادامه می‌دهد: خوشبختانه به‌رغم ضعف در بحث ترجمه ادبیات کودک و نوجوان که ما از کمرنگ‌بودن آن گلایه داشتیم امسال بسیار قوی و پررنگ‌بوده و رشد کیفی قابل توجهی پیدا کرده است که نشان از حضور نسل سوم نویسندگان در صحنه دفاع مقدس شده است.

محدثی خراسانی، یکی از آسیب‌های شعر مقاومت و پایداری را به روز نبودن آن عنوان کرد و افزود: برخی مفاهیم هنوز نیازمند باز تعریف هستند.

شاعران جوان هنوز فکر می‌کنند اشعاری که می‌سرایند باید حاوی نام سرداران، نام عملیات و... باشد.

این شاعر معاصر متذکر شد: فرهنگ ایثار و شهادت در جان ما به ودیعه نهاده شده است. شاعران باید در جلوه‌های دیگر اشعار اجتماعی، عرفانی، و عاشقانه رد پای فرهنگ ایثار و شهادت را جست و جو کنند.

محدثی خراسانی در مورد تعامل بیشتر شاعران شعر مقاومت ایران و جهان گفت‌: محدوده کاربردی زبان فارسی در جهان معاصر کم است و ما در ترجمه عقب هستیم.

وی گفت‌: آثار خوبی داریم اما برای اینکه فرهنگ ما جهانی شود باید از مترجمان خوب و متخصص استفاده کنیم.

این شاعر معاصر بیان می‌کند: در حوزه ترجمه شعر تقریبا صفر هستیم و تنها از زبان‌های دیگر به فارسی ترجمه داریم، متاسفانه متولی دلسوزی در این حوزه نیست و هیچ نهاد دولتی و یا خصوصی پیگیر این مهم نیست.

وی ادامه می‌دهد: امروزه با توجه به هجمه‌های مختلف فرهنگی و نظامی و گسترش ظلم و بی‌عدالتی و تبعیض؛ مقاومت نیز شکل گسترده تری به خود می‌گیرد و ادبیات مقاومت نیز به دنبال آن پررنگ تر می‌شود.

خب می‌توان گفت تا این مرحله مسئله طرح شده و پاسخ‌هایی که دریافت کرده ایم همه به کوتاهی مسئولان گلایه دارند و بس!

و اما ابوالقاسم حسین جانی معتقد است: ادبیات پایداری و دفاع مقدس دچار مناسبت زدگی شده ابتدا نجاتش دهیم بعد بپردازیم به ترجمه اش. ادبیات پایداری نیازمند مناسبت‌زدایی است، چرا که برگزاری شب‌شعرها و اهمیت دادن به این موضوع نباید محدود به هفته و یا روز خاصی باشد، بلکه باید سراسر سال برگزار شود تا بتواند با نهادینه کردن فرهنگ پایداری در جامعه ما را به نگاه‌های جهانی این عرصه پیوند دهد.

وی می‌افزاید: ترجمه شعر دفاع مقدس به سایر زبان‌ها کار بسیار مهمی است که تا کنون در انجام آن غفلت ورزیده‌ایم و باید هر چه سریع تر آن را آغاز کنیم تا بتوانیم این مسیر را با سرعت بیشتری طی کنیم. حسین جانی معتقد است: بهتر است ترجمه شعر دفاع‌مقدس را با شعر سپید آغاز کنیم چرا که این شعر قیودی چون وزن و قافیه ندارد و در مسیر ترجمه آسیب کمتری می‌بیند از این‌رو می‌تواند بهتر و آسان‌تر ترجمه شده و برای شروع این ارتباط برای مردم دنیا قابل فهم تر باشد.

در این بین شاعری هم هست که در کل با ترجمه شعر مخالف است و به قول معروف ساز مخالف می‌زند با همه آنچه که دیگر شعرا گفته اند.

مصطفی علیپور نظری دارد متفاوت با هر آنچه که تا کنون بیان شد. وی به صراحت می‌گوید: شعر خوب هیچ گاه قابل ترجمه نیست، چرا که بخش عمده‌ای از شعریتش در زبان شعر موجود است و عناصری چون خیال، موسیقی، حس و... به نوعی جزئی از زبان محسوب می‌شوند.

وی ادامه می‌دهد: به همین علت زبان هیچ شعری را نمی‌توان برگرداند و در هیچ یک از قوالب شعری نمی‌توان به چنین اقدامی دست زد. یاکوبسن می‌گوید مترجم تاویل خود را از شعر برمی گرداند و می‌نویسد وگرنه شعر را که نمی‌توان ترجمه کرد.

این مدرس دانشگاه معتقد است: شعر ناب در هر قالبی که باشد قابل ترجمه نیست خواه سپید باشد، خواه غزل، فرقی ندارد. تنها در صورتی می‌توان گفت شعر قابل ترجمه است که یا شعار باشد و یا به مرزهایی از شعار نزدیک شده باشد.

علیپور برای اثبات گفته‌های خود شعر حافظ را مثال زده و می‌گوید: به‌طور مثال شعر حافظ شعری ناب است، چرا که هر فردی در مواجهه با آن با داده‌های ذهنی خود آن را نگاه می‌کند و آنگونه که می‌خواهد فهمش می‌کند، پس شعر ناب را می‌توان تاویل کرد اما ترجمه نه.

حال ما می‌مانیم و وعده‌هایی که تابه‌حال داده‌اند برای ترجمه شعر دفاع مقدس و هیچ اتفاقی در این عرصه نیفتاده است و از طرف دیگر مسئله‌ای مهم تر ذهنمان را مشغول می‌کند؛ اینکه آیا اساسا شعر ترجمه پذیر است یا نه؟ اگر نیست پس چرا آنا آخماتوا و غاده السمان به راحتی میان جوانان ایرانی جایگاه خوبی پیدا کرده اند؟ آیا شعر ما نمی‌تواند به همین شکل به دیگر نقاط جهان نفوذ پیدا کند؟

زینب مرتضایی‌فر

تهیه و تنظیم : مهسا رضایی- ادبیات تبیان