سود در داد و ستد در کلام امام رضا(ع)
امام رضا علیه السلام فرمودند:
«ربحُ المومن علی اخیه رباً، إلا أن یشتری منه شیئاً باکثر من مئه درهم، فیربح فیه قوت یومه، او یشتری متاعاً للتجارة فیربح علیه ربحاً خفیفاً (1) ؛ سود گرفتن مومن از برادر دینی خویش ربا است، مگر این که چیزی را به بیش از صد درهم بخرد. در این صورت، به اندازه خوراک روزانهاش سود دریافت میکند، یا کالایی را برای فروش بخرد، در این صورت سود اندکی از او میگیرد.»
در پرتو این کلام حضرت، به یک محدودیت اصولی میرسیم و آن، محدودیت در چهارچوب سودهای تجاری و داد و ستدها است. داد و ستد و تجارت، در اصل و ماهیت مباح و مجاز است و کسانی که کالایی را با کوشش و صرف وقت، در اختیار مصرف کننده قرار میدهند، به مصرف کننده کمک کردهاند و شایستگی مزد و پاداش و به اصطلاح مقداری سود دارند؛ لیکن این سودها باید محدود باشد، و در چهارچوب قانون عدل و انصاف محدود گردد. شرایط و نوسانهای اجتماعی و اقتصادی، نباید موجب گردد که در روابط تجاری و خرید و فروش پای سودهای کلان به میان آید، و نظام فاسد و ضد اجتماعی واسطهگری، بتواند در تنگناها و فشارهای اقتصادی، سودهای کلان به جیب بزند، و دست تودههای مصرف کننده را به نام «جواز سود در معاملات» تهی سازد.
امام رضا علیه السلام در این سخن میفرماید: به اندازه گذران زندگی (قوت یومه) سود ببرد، یا در مورد مال تجاری، سود اندک (ربح خفیف) داشته باشد. و رشد و افزایش ناموزون و زیاد سود، در معاملات تجاری نباشد.
در اقتصاد سرمایهداری، سود، قاعده، هدف و اصل است، و جریان کالا، برای سرمایهداران، وسیله و ابزاری برای دستیابی به سود بیشتر است. ماهیت نظام سرمایهداری را سودهای روز افزون و درآمدهای افزایشی و زیاد تشکیل میدهد.
در اسلام، هدف اصلی، توزیع سالم کالا در جامعه و رفع نیاز مردم و رعایت مصالح عمومی است.
آیت الله شهید دکتر سید محمد حسینی بهشتی میگوید: «از تتبع قسمت مهم روایاتی که از عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (سلام الله علیهم اجمعین) در زمینه آداب تجارت داریم، به خوبی درمییابیم که یک کاسب دارای اخلاق اسلامی و ملتزم به مبانی اسلام، سودی که در کسب برای خود در نظر میگیرد، معادل حق الزحمهای است که عادلانه باشد، ولی کاسبی که علاوه بر این بخواهد اصل سرمایه او که از نظر اقتصادی عقیم و نازاست، برای او معجزه کند، و فرزند داشته باشد، فرد غیر منصفی است، و در این زمینه در معیارهای اسلامی تردیدی نیست ... ما از آیه "احل الله البیع و حرم الربا" تا حد سود معقول، حق الزحمه فروشنده را میفهمیم، و بیش از این از نظر ماهیت اقتصادی، نوعی ظلم است، و هیچگونه تفاوتی با ربا ندارد.»(2)
آیت الله شهید سید محمد باقر صدر نیز میگوید: «این منع قاطع امام علی علیه السلام (در عهدنامه مالک اشتر) از احتکار، به معنای خواست شدید اسلام نسبت به از میان بردن سودهایی است که بر اساس قیمتهای ساختگی استوار است، و در جریان احتکار سرمایهداری پدید میآید. سود پاک (مشروع) سودی است که از راه بهای واقعی مبادله کالا به دست میآید. و این قیمتی است که بر اساس سود کالا و مقدار طبیعی و خارجی آن به دست میآید، با دور افکندن جریان کمیابی ساختگی که سرمایهداران و بازرگانان محتکر با تسلط بر جریان عرضه و تقاضا آن را ایجاد میکنند.» (3)
نیز ایشان در کتاب گرانقدر « اقتصادنا » در این زمینه تحلیلهای ارزندهای دارد که فرازهایی از آن را در این جا میآوریم:
«بدین سان، فروش برای خرید (برای برطرف کردن نیازها)، به فروش برای انباشتن پول تحول یافت.»(4)
کلام امام رضا علیه السلام از قرآن گرفته شده است. قرآن، درباره تجویز سودهای تجاری چنین گفته است:
«لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض منکم و لا تقتلوا انفسکم... (5) ؛ اموالتان را در بین خود به ناحق مخورید، مگر داد و ستدی باشد با رضایت شما (خریدار و فروشنده)، و خودهاتان را مکشید ... .»
در این آیه، رضایت خریدار و فروشنده شرط شده است، و در صورت گران فروشی و سودهای زیاد، رضایت فروشنده حتماً وجود ندارد.
از امام رضا علیه السلام ضمن روایتی نقل شده است که اگر کنترل و محدودیتی در کارهای اقتصادی و غیر اقتصادی انسانها نباشد، جامعه به تباهی کشیده میشود، و همگان به فساد دچار میگردند. از نمونههای مهم و روشن محدودیت و نظارت در کارهای اقتصادی افراد و اجتماعات، کنترل سود در معاملات است.
امام علی علیه السلام فرمودند:
«... ولیکن البیع بیعاً سمحاً، بموازین عدل، و اسعار لا تجحف بالفریقین، من البائع و المبتاع... (6) ؛ معامله باید سهل و آسان و با میزان عدالت انجام شود و با نرخهایی صورت گیرد که به هیچ یک از خریدار و فروشنده اجحاف نشود.»
این حدیث، معیار اصلی در حدیث امام رضا علیه السلام را بازگو میکند، که باید در مبادله «ربح حفیف» هیچ اجحافی به هیچ یک از خریدار و فروشنده نشود. «بیع سمح» و آسان و از روی موازین عدالت و نرخ مناسب، که در کلام امام علی علیه السلام آمده است، معنای «ربع حفیف» در کلام امام رضا علیهالسلام را روشن میسازد.
________________________________________
پینوشتها:
1ـ مستدرک الوسائل، ج 2، ص 464 / الحیاة، ج 4، ص 142/ بحارالانوار، ج 103، ص 100.
2ـ اقتصاد اسلامی، صفحات 60 تا 62، چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی در سال 1362 ش.
3ـ الاسلام یقود الحیاة، صفحات 49 و 50 ؛ وزارة الارشاد الاسلامی
4ـ اقتصادنا، ج 1، ص 369، چاپ دارالتعارف بیروت؛ ترجمه فارسی ج 1، ص 451.
5ـ سوره مبارکه نساء، آیه 29.
6ـ نهج البلاغه، ص 1018.
تنظیم برای تبیان: سمانه دولت آبادی
