جلوگیری از ظلم در میدان فعالیت فرهنگی
عدالت فرهنگی امام مهدی(عج)
دورنمایی که از مجموعه روایات مربوط به حکومت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین به دست می آید که تمدنی واقعی ساخته می شود و علم و حکمت مانند هوا در همه جا جریان می یابد، به گونه ای که زنان در گوشه خانه ها صاحب حکمت و اجتنهادمی شوند و می توانند بر اساس موازین عدل داوری کنند.1 تا آن زمان تنها کمتر از 8% علوم ممکن برای بشر بر او مکشوف می شود، اما در زمان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بیش از 92% علوم برای مردم مکشوف می شود.2 به همین دلیل است که قرآن عصر فعلی را، عصر تاریکی و مرگ می نامد و زمان امام را عصر حیات و نور ... « إعلَمُوا أنَّ اللهَ یُحیِی الأرضَ بَعدَ مَوتِهَا»3. امام باقر علیه السلام در تفسر این آیه فرمود: «خداوند زمین را به وسیله مهدی زنده می کند تا در آن عدالت ورزد و آن را با عدل حیات بخشد، بعد از آن که با ظلم مرده باشد».4 در فرهنگ مهدوی عدالت، دانش، تعالی معنوی، توحید، آزادی، رفاه، امنیت، هنر، سلامت، سعادت و خلاصه هر آنچه برای بشر اهمیت دارد، جریان دارد.
ساختار فعلی فرهنگ غرب، مبتنی بر ظلم و شیطانی است؛ یعنی بر امیال و هواهای انسان بنا شده است. پایه اصلی تفکر آن اومانیسم و محور بودن انسان و عقل خود بنیاد اوست و در بعد ارزشی نیز پایه اصلی ارزش ها را افزایش سود ـ بدون نظر به چگونگی توزیع آن ـ قرار داده اند، ساختار فرهنگ مهدوی، بر عدل و الهی مبتنی است؛ یعنی بر مبنای اراده خداوند که متضمن مصلحت کل بشر است، بنا می شود. پایه اصلی تفکر آن توحید و محور بودن خداست و در بعد ارزشی به عدالت و استحقاق انسان می اندیشد.
در جامعه کنونی بشری فاصله فرهنگی موجودی که به عیان دیده می شود، به هیچ وجه عادلانه نیست؛ زیرا بر تبعیض ها، قتل ها و غارت هایی بنیان نهاده شده که در طی قرون متمادی از سوی زورمندان و ستمگران بر افراد و جوامع مستضعف رفته است. پیشرفت دولت هایی همچون انگلیس و آمریکا در سایه چپاول اموال، منابع زیرزمینی، منابع انسانی و سایر امکانات دولت های تحت استعمار آسیایی و آفریقایی، آمریکای لاتینی و استرالیایی به دست آمده است. با چنین شرایطی چگونه می توان وجود عدالت فرهنگی را فرض کرد؟ ... در حالی که ناوهای این کشورها از آن سوی جهان به منطقه خاورمیانه ارسال می شود تا منافع دولت آمریکا را در این منطقه و خلیج فارس حفظ کنند. با وجود این قدرت بزرگ اقتصادی که بیش از 80% ثروت جهان را در اختیار خود گرفته است و باداشتن انحصارات بزرگ تجاری و صنعتی روز به روز به فاصله شدید اقتصادی خود با سایر کشورهای فقیر می افزاید، چگونه می توان فرض کرد که عدالت فرهنگی امکان پذیر باشد؟
در زمان غیبت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف هیچ توزیع مرکزی شایسته ای وجود ندارد و هیچ فرد یا گروهی، شایستگی مهار و هدایت تمام منابع را ندارد تا بتواند با تصمیم خود سهم هر فرد یا جامعه را تعیین کند. این کار نیاز به دانشی فوق دانش عادی بشر دارد. به طور کلی می توان گفت عدالت مطلق در عصر غیبت محال است.
از سوی دیگر نیز درست است که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برای جریان بخشیدن عدالت در جامعه فاصله ها را از میان می برند یا کم ضمی کنند، اما اصول دیگری وجود دارد که مانع یکسان شدن و تشابه افراد و جوامع می شود؛ از جمله آن اصول، اصل اختیار و آزادی بشر، اصل اختلاف توانایی ها و استعدادها و اختلاف انگیزه ها در بشر است.
روایات بیانگر آن است که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نقطه صفری برای شروع اصلاحات انقلابی خود دارد که در آن نقطه مال را به مساوات تقسیم می کند.5 حضرت بر سر مردم دست می کشد و عقول آن ها را تکامل می بخشد.6 امکان تعلیم و تربیت و رشد فرهنگی برای همگان به یکسان فراهم می شود و همه از فرصت برابر برای بهره مندی از امکانات اولیه برخوردار می شوند. از اینجا به بعد به عهده خود مردم است که تا چه اندازه از این امکانات بهره مند شوند و فرهنگ خود را تعالی بخشند.
اقدام مهم دیگر حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف جلوگیری از ظلم در میدان فعالیت اجتماعی و تولید فرهنگ و میراث اجتماعی است. از سوی دیگر علاوه بر ایجاد ساختارهای عادلانه، باید جلوی آنچه که ساختارها را در هم می ریزد و مانع رسیدن حق به صاحب آن می شود، گرفته شود. در روایتی از امام باقر علیه السلام وجه تسمیه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف این چنین بیان شده است: « حضرت را از این رو مهدی نامیدند که به امور مخفی راه می برد و کسی را به قتل می رساند که مردم او را بی گناه می دانند، در حالی که قاتل است. مردم در خانه شان سخنی می گویند، در حالی که بیم آن می رود که دیوارها علیه آنها شهادت دهند».7
بنابراین حدیث می توان گفت وضعیت به گونه ای می شود که خلافکاران نمی توانند به راحتی خلاف کنند و اگر مرتکب خلاف شدند، از دید حکومت پنهان نمی ماند و مجازات می شوند. این امر سبب می شود که هیچ گروهی نتواند از راه های غیر مشروع به انباشت ثروت و بهره مندی بیشتر از فرصت های فرهنگی بپردازد.
از سویی نیز عدالت فرهنگی نمی تواند محقق شود، مگر آنکه عدالت اقتصادی تحقق یابد. اقتصاد زمینه ساز و مقدمه فرهنگ است. بدون تولید ثروت و توزیع عادلانه آن، نمی توان به تولید فرهنگ و توزیع عادلانه آن اندیشید. هر یک از بخش های فرهنگ، از دانش و فلسفه گرفته تا صنعت و هنر، از معماری و شهر سازی تا نظام روابط اجتماعی و سازمان ها و نهادها در گرو داشتن امکانات اقتصادی لازم برای رشد و توسعه خود هستند.
از سوی دیگر، باید دانست که عدالت اقتصادی با دیگر ابعاد عدالت نیز از عدالت فرهنگی تأثیر می پذیرند و یک رابطه دو سویه میان آن ها برقرار می شود. بسط عدالت فرهنگی زمینه های ذهنی و روانی و نیز عینی برای عدالت اقتصادی، به ویژه برای نسل های آینده را فراهم می سازد، اگر میراث اجتماعی اقوام مختلف، بر اساس اصل عدالت توزیعی به دست آمده باشد، فرصت های برابر در استفاده از ثروت جهان یا تولید ثروت به وجود می آید و تحقق عدالت اقتصادی امکان پذیرتر می شود.
نوشته زهرا رضاییان – گروه دین و اندیشه تبیان
پی نوشت:
1. نعمانی، الغیبة، باب 13، ح30.
2. بحارالانوار، ج52، ص336.
3. حدید: 17.
4. ینابیع الموده، ص425.
5. بحارالانوار، ج52، ص 326.
6. همان، ص328.
7. همان، ص390.
