پژوهش: كلاف سر در گم

اهمیت موضوع  مسائل و تنگناهای اصلی در نظام پژوهشی  حمایت مادی و معنوی از پژوهشگران و نوآوران كشور  علل رشد بطئی طرح های پژوهشی از نظر مسئولان امر  پیشنهادات   كلام آخر

فضیلت دانستن علم كافی نیست؛ برای رسیدن به سطوح بالاتری از علم و فن آوری نیازمند توسعه نهادهای و مراكز آموزشی و پژوهشی و تقویت نهادها و حلقه های پیوند میان دانشگاه و جامعه هستیم. به وجود آوردن شرایط مناسب برای رشد پژوهش و پژوهش مدار كردن آموزش از سویی و ایجاد فضای مطلوب برای جذب ثمرات و تحقیقات علمی در نظام تولیدی، اجرایی و اجتماعی از سوی دیگر از جمله لوازم ضروری توسعه علمی است؛ و این مهم نیازمند سازمان بندی مناسب در عرصه های ملی و بین المللی است.

پژوهش در عرصه علم و فرهنگ یكی از عناصر عمده فعالیت های علمی و فرهنگی است كهمی تواند عامل ارزیابی موثری در روند و میزان توسعه یافتگی و یا توسعه نیافتگی جامعه قلمداد شود، زیرا اساس پژوهش و تحقیق، به نیاز در شناسایی ضعف ها و قوت های موجود در فرآیند عمل اجتماعی و یا چگونگی فهم عمل بازمی گردد. به عبارت دیگر جامعه ای كه تصمیم گیری برای تحول فرهنگ را مؤثرترین راهكار توسعه همه جانبه دانسته و یا اینكه مراحلی از آن را طی كرده است، برای پیمودن درست و سنجیده مراحل آتی نیاز به محاسبات و نحوه عمل در سطوح متعدد اجتماعی و فرهنگی دارد. در اینجاست كه پژوهش ضرورت می یابد و سرمایه گذاری در امر پژوهش در اولویت اول قرار می گیرد.

پژوهش فرهنگی از مجموعه پژوهش های موجود در جامعه، می تواند اولین و مهم ترین پژوهش ها باشد، زیرا با قبول تقدم توسعه فرهنگی بر توسعه اقتصادی و سیاسی است كه این فرض مطرح می شود. در نهایت با توجه به نگاه سیستمی كه ارتباط بین پژوهش های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ضروری می داند، امكان نظری و علمی توسعه توامان، اصل قرار گرفته وانتقال یافته ها و تجربیات به همه عرصه ها و بخش های جامعه ضروری، و حركت جامعه و عناصر آن معنی دار می شود.

برای ما در این مقطع این سوال مطرح است كهآیا پژوهش و تحقیق یكی از مؤلفه های موجود در سازماندهی افكار عمومی است؟یا اینكه معتقدیم ایران جامعه ای است كه دستخوش تلاطم های اقتصادی و نیازهای فردی و جمعی فراوان است و شواهد نشان می دهد كه مشكلات اقتصادی نقش تعیین كننده و اساسی در سازندگی افكار عمومی دارد؟

سوال فوق به گونه ای دیگر نیز قابل طرح است: آیا فرهنگ و مسائل آن از قبیل پژوهش و تحقیق هم می تواند در جهت دهی افكار عمومی در ایران تعیین كننده باشد؟

اهمیت موضوع

برای نوسازی جامعه علمی ایران بدون تردید نقش آموزش و پرورش در تربیت انسان نوین در اولویت اول قرار می گیرد. در چنین جامعه ای برای رسیدن به اهداف مورد نظر و در راستای حل مسائل و خروج از تنگناها، طبیعی است كه انسان نوین همیشه خرد و تدبیر خود را به كار اندازد و راهی ارائه كند. اگر حل مشكلات و معضلات جامعه را از طریق تحقیقات علمی جستجو كنیم، به تدریج ذهنیت علمی در جامعه شكل می گیرد و شكوفا و خلاق می شود.در جامعه كنونی، ما به افراد فرهیخته، شكیبا و اندیشمند نیاز داریم و باید چنان عمل كنیم كه بستر و زمینه مطلوب فرهنگی برای پرورش استعدادها و خلاقیت ها فراهم آید و این مهم میسر نیست مگر با‌ آزاد اندیشی و شكیبایی؛ برای تحقق جامعه علمی نوین باید افكار و اندیشه های گوناگون به تضارب بپردازد و برآیند حاصل از آنها به عنوان بهترین قول برگزیده شود؛ به دیگر سخن، قابلیت تحمل عقاید و اندیشه های دیگران و گسترش شكیبایی و بردباری و یا به عبارتی تساهل و پرهیز از هر نوع یك سونگری از اهم واجبات و ضروریات است و این باید جزء لاینفك و ستون بنیادین نظام آموزش و پژوهش كشور باشد.

باید جامعه برخوردار از مرزهای انعطاف پذیر فرهنگی را در برابر امواج پی در پی و غیر قایل كنترل برخوردهای فرهنگی، تحولات و تغییرات علمی و تكنولوژی جهان به كمك خود علم و تحقیقات، قابل انعطاف و متعادل نگه داشت و از تلاقی با فرهنگ های بیگانه نهراسید و با پایه مستحكم با آنها به مبادله فرهنگی پرداخت . به ویژه در دنیای امروز كه بر پیشرفت فنآوری و رقابت در این عرصه استوار است و با هیچ قدرتی هم نمی توان جلوی پیشرفت های علمی – تحقیقاتی و تكنولوژیك را گرفت، عاقلانه ترین و مطمئن ترین راه آن است كه رقابت پذیری و نوآوری را در خود بپرورانیم و با تكیه بر مبانی فرهنگی و اعتقادی، خویشتن را مقتدر و توانا عرضه كنیم و از بستن مرزهای فرهنگی خود، آن هم در دنیایی كه تار و پود آن بر مبادله اطلاعات و گسترش فرهنگ های اطلاعاتی است، چشم بپوشیم. چرا كه چنین كاری نیرو و توان كار را به هدر می دهد و زمان تلاش و سازندگی، پویش و استعداد را از ما می گیرد.

برای دست یابی به بیشترین بهره گیری از منابع انسانی باید موانع رشد فرا راه تربیت برداشته شود و شرایطی فراهم آید تا بیشترین باروری استعدادهای علمی و پژوهشی تحقق یابد و به شكوفایی علمی و فرهنگی جامعه منجر شود، و این كافی نیست كه تنها به تربیت پژوهشگران و دانشمندان همت بگماریم  بلكه لازم است فرهنگ تحقیقاتی و علمی در كل جامعه گسترش یابد و این امر از اهمیت اساسی برخوردار است. لازم به یادآوری است كه پژوهش از آموزش جدا نیست و بررسی مسائل مربوط به پژوهش در كشور ابعاد مختلفی دارد، مانند كمیت و كیفیت در آموزش و پژوهش، كارآیی موسسات پژوهشی، و بهره گیری بهینه از نیروی انسانی

  مسائل و تنگناهای اصلی در نظام پژوهشی 

آیا پایین تر بودن شاخص های نظام تحقیقاتی در كشوری نظیر ایران در مقایسه با كشورهای پیشرفته را می توان در این دانست كه آنها نیازمندی بیشتری به تحقیقات دارند و به عبارت دیگر، آیا اداره امور در چنان سطحی از پیچیدگی، ضرورت بیشتری برای پژوهش ایجاد می كند؟ و آیا در این شرایط  فقر تحقیقاتی در ایران روایتگر عقب ماندگی نخواهد بود؟

از دیدگاه صاحب نظران، ضرورت تحقیق و پژوهش ارتباطی با رشد یافتگی جوامع  ندارد و چه بسا مسئله تحقیق در جوامع عقب مانده از ضرورت بیشتری هم برخوردار است، چراكه یك جامعه توسعه نیافته سوال مهمی كه در پیش رو دارد آن است كه چگونه معضل عقب ماندگی خود را جبران كند؟ به رغم وجود ضرورت پژوهش و تحقیق دركشورهای در حال توسعه، واقعیت آن است كه جامعه اگر پیشرفت نكرده باشد یكی از عوارض طبیعی این وضعیت، ناتوانی این جامعه در تعیین و تحقیق درست مسائل خواهد بود.

وقتی جامعه پیشرفته تر باشد توان تعریف، تبیین و تحقیق مسائل خود را دارد. ولی در جوامع عقب نگه داشته شده و یا توسعه نیافته، تبیین و تحقیق درست مسائل انجام نمی گیرد؛ بنابراین مسئله اساسی فهم این موضوع خواهد بود كه چه عواملی سبب می شود كه كشورهای توسعه نیافته در تعریف مسائل خود نسبت به جوامع پیشرفته ناتوان تر باشند؟.

یكی از عواملی كه به ذهن خطور می كند توان سرمایه گذاری در زمینه پژوهش و تحقیق است. طبیعی است كه بخشی از ناتوانی جوامع در حال توسعه برای انجام پژوهش و تحقیق را بایستی به ناتوانی این كشورها در سرمایه گذاری مطلوب در این زمینه نسبت داد؛ كه ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست.می توان گفت كه معضل اصلی پژوهش و تحقیق در ایران كمبود سرمایه گذاری در این زمینه است و بنابراین افزایش بودجه های تحقیقاتی در حد توان اقتصادی كشور می تواند عقب ماندگی را در این زمینه جبران كند.در واقع می توان به این نكته تأكید كرد كه توجه به بودجه های تحقیقاتی و طرح افزایش امكانات پژوهش و تحقیق باید برگرفته از زمینه های فرهنگی باشد، فرهنگی كه بتواند سهم قابل توجهی از بودجه و سرمایه های ملی مانند درآمدهای نفتی را صرف این امر كند.

یكی از مشكلات عمیق فرهنگی - اجتماعی ما كه گریبان جامعه علمی و تصمیم گیرندگان در مصادر امور را گرفته، ضعف فرهنگ علمی است. ضعف فرهنگ علمی در جامعه به این معنا است كه هنوز جامعه ما این نكته را پذیرا نشده كه «علم» علی الاصول حلال مشكلات است و علیرغم همه ابهامات علم باید بلافاصله و بدون فكر سراغ روش های علمی رفت؛ این نگرش باید همگانی شود. یعنی جامعه واقعاً پذیرا باشد كه مشكل همیشه هست و راه حل همیشه وجود دارد ولی راه حل حتماَ در حوزه های تحقیقاتی علمی یافت می شود و انسان بدون توسل به علم و روش های علمی و تحقیقی نمی تواند به نتیجه مطلوب دست یابد.

حمایت مادی و معنوی از پژوهشگران و نوآوران كشور

این وظیفه، یكی از ویژگی ها و  وظایف مهم سازمان ها و نهادهای پژوهشی است كه می توان گفت علیرغم محدودیت امكانات و اختیارات، بیشترین توفیق را در این زمینه را به دست آورده اند به طوری كه امروز شاهد فعالیت بسیاری از واحدهای تحقیقاتی بخش خصوصی هستیم كه با كمك های مالی، علمی، فنی و حمایت و تشویق چنین سازمان هایی پا گرفته اند. نمونه موفق این گونه سازمان ها و نهادها «سازمان پژوهشی دانشگاه تهران»است كه در بررسی هایی كه در مورد طرح های خاتمه یافته این سازمان صورت گرفته  ملاحظه شده است كه آن قسمت از بودجه و امكاناتی كه صرف حمایت و هدایت بخش خصوصی در زمینه تحقیقات  شده، از بازدهی بیشتری برخوردار بوده است. در ارتباط با تشویق پژوهشگران و نوآوران گرچه این كار در مواردی توسط ارگان ها و بخش های مختلف اجرایی انجام می شود، ولی این سازمان به عنوان یك وظیفه ملی و تشكیلاتی به‌ آن می پردازد. برگزاری سالیانه جشنواره خوارزمی در همین ارتباط است كه از سال 1372 در سطح بین المللی برگزار شده و پژوهشگران تعدادی از كشورهای مختلف از جمله كشورهای اسلامی نیز در آن شركت كرده اند. ارتباط با پژوهشگران و نوآوران موجب شده است كه سازمان پژوهشی دانشگاه تهران در انجام وظایف و اجرای پروژه های تحقیقاتی خود از نیروهای خلاق و اندیشمند جامعه نیز بهره گیرد، به طوری كه در مجموعه طرح های سازمان، طرح های اجرایی كه مجریان آنها پرسنل خارج از سازمان می باشند سهم قابل ملاحظه ای دارند.

علل رشد بطئی طرح های پژوهشی از نظر مسئولان امر

-كاهش شمار محققان

-فقدان یا كمبود بودجه و امكانات مورد نیاز

-فقدان حمایت از كادر پشتیبانی

-فشار شدید و سبقت كارهای اجرایی بر پژوهشی

-كافی نبودن حق الزحمه محققان

-مقررات دست و پا گیر

-نداشتن تشكیلات منسجم

-عدم انطباق ضوابط اداری و مالی موجود با روش های اجرایی مورد نیاز تحقیقات

-نا هماهنگی مراكز تحقیقاتی

-كمبود امكانات و منابع ارزی

 پیشنهادات 

-برنامه ریزی صحیح زیر نظر افراد ذی صلاح برای جذب افراد متخصص

-منظور كردن بودجه مخصوص برای امور تحقیقاتی

-فراهم آوردن تسهیلات و امكانات قابل قبول برای متخصصان

-پرداخت حقوق مكفی به پژوهشگران

-بازدید مراكز علمی و فنی داخلی و خارجی

-ایجاد زمینه های مناسب اداری جهت رشد متخصصان از قبیل تكمیل آزمایشگاه ها و كارگاه ها و منابع اطلاعاتی

-هماهنگی بیشتر میان مراكز تحقیقاتی واستفاده از امكانات یكدیگر

-تأمین و تخصیص ارز مورد نیاز

-تدوین ساختار اداری و مالی خاص مراكز تحقیقاتی

-ایجاد تسهیلات لازم جهت تشویق متخصصین در كشور

-بها دادن به امر تحقیقات

كلام آخر

پژوهش در ابتدای امر نیازمند تفكر است. ذهنی كه اندیشه مدار است می تواند برای مشكلات پیرامون خود راه حل هایی ارائه دهد و یا معضلات جامعه خود را ریشه یابی كند. یكی از علل متعدد فقر پژوهش در كشور ما بی گمان نهادینه نشدن تفكر و اندیشه در نظام آموزشی ما است. برای دستیابی به افرادی توانمند كه ذهنی پویا و اندیشه ای شكوفا دارند نیازمند آنیم كه نظام آموزش و پرورش را از «معلومات محوری» به «اندیشه محوری» سوق دهیم و اندیشیدن، پرسیدن و نقد كردن را ارج بنهیم؛ در این صورت است كه پژوهشگرانی پویا را به جامعه تقدیم داشته ایم.

منابع:

-پایان نامه تحصیلی « بررسی وضعیت تحقیقات در بین اعضای هیات علمی دانشگاه های علوم تربیتی در تهران»

-پایان نامه تحصیلی« بررسی نقش طرح های پژوهشی و جایگاه آن در نظام آموزش عالی دانشگاه تهران»

فاطمه تهرانی

ویژه نامه كتاب و كتابخوانی

نخبگان علمی

مقالات نخبگان

استعدادهای جوان

شخصیت های علمی

پژوهش های ورزشی

كتاب های « ادبیات » ، « سیاسی » ، « اسلامی » و «  متفرقه » در فروشگاه اینترنتی تبیان