لکه زدای گناه(تضمینی)

اشاره:

انسان های غیر معصوم چون برخوردار از ملکه عصمت(بینش عمیق نسبت به حقیقت گناه) نیستند لذا گاهی دامنشان را به گناه و اشتباه می آلایند.

مهم این است که انسان با چشم باز خطا نکند و گرنه از قدیم الایام هم گفته اند که:

آدمیزاد، جایز الخطاست.

همه هم میدانند که برای جبران مافات و زدودن لکه های گناه تنها یک راه روشن وجود داد و آن توبه است.

اما در رابطه با این لکه بر قوی گناه، یک سوال اساسی مطرح است و آن اینکه آیا خطاها و گناهانی كه انسان انجام داده است حقیقتا با توبه بی تأثیر می شود؟اصلا فرایند توبه یا تبدیل سیئات به حسنات(تعبیر قرآن)چگونه است؟

در پاسخ به این پرسش،نخست اضلاع معرفتی توبه را تبیین و آنگاه پاسخ اصلی این پرسش را از زبان مفسر کبیر قرآن، علامه طباطبایی (ره) پی می جوییم:

1. توبه، تحولی است درونی:

توبه فقط پشیمانی از گناه از طریق زبان و به شكل صوری نیست، بلكه تحولی درونی است كه در اثر شناخت گناه، ترس از عواقب آن، پشیمانی و بازگرداندن حقوق ضایع شده و اصلاح و جبران مافات و از همه مهم تر تصمیم به ترك گناه برای همیشه در انسان به وجود می آید.

امام سجادعلیه السلام می فرماید: «انّما التُّوبه العَمَل و الرُجوع عَن الامر و لَیْسَت التُوبَة بِالكَلام(1)؛ توبه، عمل و بازگشت از گناه است و به حرف و زبان نیست».

بر دل، هوس گناه، بر لب توبه                         زین توبه نادرست یا رب توبه

در قرآن كریم می خوانیم: «مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(2)؛ هر كس از شما كه روی نادانی كاری بد كند، آنگاه توبه و كارش را اصلاح كند بداند كه خدا آمرزنده و مهربان است».

واژه «اصلح» با آن معنای گسترده كه اصلاح فكر و رفتار و اخلاق و جبران مافات و سایر امور انسان را در بر می گیرد، اشاره به تغییر و تحول بنیادین و ضرورت آن در توبه است. اگر چنین بود مورد پذیرش قرار می گیرد و انسان از بخشش و رحمت بی كران الهی برخوردار می شود.

2. توبه، راهی است همیشگی و همگانی:

قرآن كریم در بیانی زیبا و با لحنی سرشار از مهر و با تأكید فراوان به این نكته می پردازد و می فرماید: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً»(3) بگو ای بندگان من كه بر خود ستم كرده اید، از رحمت خدا ناامید نشوید كه خدا همه گناهان را می بخشد».

خدای مهربان در این آیه، گناه كاران را با لفظ عبادی (بندگان من) خطاب می كند و با حرف «انَّ» كه برای تأكید آورده می شود و نیز با جمله اسمیّه كه به قول ادیبان، برای تأكید است و همچنین با كلمه «جمیعاً» این پیام را می دهد كه راه توبه بسته شدنی نیست و اوست خدای بخشنده كه هر لحظه و هر آن منتظر گناهكاران است.

به قول سعدی:

گر گنه كردی دَرِ توبه است باز                      توبه كن كاین در نخواهد شد فراز

تا كنون كردی گنه دیگر مكن                            تیره كردی آب، افزون تر مكن

3. توبه كنندگان محبوب خدا هستند:

در قرآن می خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ»(4)؛ خداوند توبه كنندگان و پاكیزگان [و كسانی را كه تلاش می كنند تا پاک شوند] دوست می دارد.

پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «لَیْسَ شَی ء احبّ اِلَی اللَّه مِنْ مُؤمِن تائِب اَوْ مُؤمِنَة تائِبَه(5)؛ هیچ چیز محبوب تر از مرد توبه كننده یا زن توبه كننده نزد خدا نیست».

4. خدا توبه كنندگان را یاری می رساند و گذشته آنان را جبران می كند.

چون توبه كننده محبوب خداست، خداوند همانند دوستی مهربان به یاری اش می شتابد و بدی هایش را می پوشاند و حتی گناه او را به حسنه تبدیل می كند.

توضیح آنكه: در مجموع معارف دین، بعضی از امور كفاره گناهان معرفی شده اند كه توبه یكی از آنهاست. امام صادق علیه السلام می فرماید: «ان الصلوة ستره و كفارة للذنوب(6)؛ نماز، پوشش و كفاره گناهان است».

باز آن حضرت می فرماید: «ان الخلق الحسن یمیت الخطیئه كما تمیت الشمس الجلید(7)؛ خوش خلقی، گناه را نابود می كند، همان طور كه خورشید یخ ها و یخبندان را از میان می برد». پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «اذكروا الله كثیراً یكفر سیئاتكم(8)؛ خدا را فراوان یاد كنیم، بدی های شما پوشیده می شود». باز از آن حضرت نقل شده كه فرمود: «من ظلم احداً ففاته فلیسغفرالله فانّه كفارة له؛ هر كس به انسانی ظلم كند و او در دسترس نباشد و نتواند او را پیدا كند و رضایتش را به دست آورد، باید از خدا طلب آمرزش كند؛ این پوشاننده گناه اوست».

قرآن كریم درباره توبه می فرماید: «إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً»(9)؛ مگر آن كسان كه توبه كنند و ایمان آورند و كارهای شایسته كنند، خدا گناهشان را به نیكی ها بدل می كند و خدا آمرزنده و مهربان است».

در جایی دیگر می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسی رَبُّكُمْ أَنْ یُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَیِّئاتِكُمْ وَ یُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ...»(10)؛ ای كسانی كه ایمان آورده اید، به درگاه خدا توبه كنید، توبه ای از روی اخلاص، باشد كه پروردگارتان گناهانتان را محو كند و شما را به بهشت هایی داخل كند كه در آن نهرها جاری است.

تأثیر توبه در پوشش عوارض و آثار گناهان و تبدیل بدی ها به خوبی ها به حدی است كه امام باقرعلیه السلام می فرماید: «التّائِبُ من الذَنْبَ كَمَنْ لا ذَنْبَ لَهُ(11)؛ توبه كننده از گناه مانند كسی است كه هیچ گناهی ندارد».

درباره اینكه توبه چگونه گناهان را محو یا آن را به خوبی تبدیل می كند، دیدگاه مفسّران مختلف است. مفسّر كبیر، مرحوم علامه طباطبائی قدس سره، در جمع بندی آن نوشته است:

بعضی گفته اند: منظور این است كه خداوند گناهان سابق آنان را با توبه محو می كند و كارها و اطاعت های بعدی آنان را می نویسد، در نتیجه گناه كفر و قتل و زنا را در اندک زمانی به ایمان و قتلِ مجاز و عفت تبدیل می سازد كه این امر معقول نیست.

بعضی دیگر گفته اند: منظور این است كه ملكات متحول می شود؛ یعنی خداوند ملكه بدی را كه در نفس گناهكار پدید آمده، به ملكه خوب تبدیل می كند، [در نتیجه او از این به بعد به دنبال كارهای شایسته است و در نامه عمل خود غیر از كار نیك ندارد.]

بعضی دیگر گفته اند: منظور از سیّئات و حسنات، ثواب و عقاب آنهاست؛ یعنی خداوند عقاب كشتن نا به جا و زنا را مثلاً برمی دارد و به جای آن ثواب جهاد و كشتن به جا و عفت و پاک دامنی می گذارد.

مرحوم علامه، پس از نقل دیدگاه های مذكور به نقد آنها می پردازد و می نویسد: اشكال مشترک این دیدگاه ها آن است كه كلام خدا را از ظاهرش برگردانده و خلاف ظاهر را گرفته اند. ظاهر جمله «یبدل الله سیّئاتهم حسنات» این است كه هر یک از گناهان آنان خودش به حسنه مبدّل می شود، نه عقابش یا ملكه اش و یا اعمال آینده اش.

ایشان پس از ذكر مقدماتی چنین نتیجه می گیرد كه: اعمال زشت هر كس از آثار شقاوت و خباثت ذاتی اوست. اگر ذات كسی شقی و یا آمیخته با شقاوت و بدبختی نباشد، هرگز مرتكب عمل زشت و گناه نمی شود. از كوزه همان برون تراود كه در اوست.

از آنجا كه توبه، تغییر و تحول بنیادی و اساسی است كه ذات انسان را متحول می سازد. اگر ذات خبیثی از راه توبه و ایمان و عمل صالح به ذاتی طیّب و طاهر و خالی از شقاوت و پلشتی تبدیل شد، لازمه اش این است كه آثار آن هم تبدیل شود و چیزی كه ما نام آن را گناه گذاشته بودیم با مغفرت و رحمت خدا به آثاری تبدیل شود كه مناسب ذات پاك و طیّب و طاهر باشد و آن این است كه عنوان گناه از آن برداشته می شود و عنوان ثواب و حسنه بر آن گذاشته می شود و چه بسا ذكر رحمت و مغفرت در ذیل آیه اشاره به همین معنا باشد(12).

بنابراین اگر توبه انسان به تعبیر قرآن كریم، توبه نصوح و خالصانه باشد و همه مراتب آن لحاظ شود و با شرایط ویژه محقق گردد، خطا و گناهی باقی نمی ماند تا مؤثّر باشد و به طور كلی، گناه همراه با آثارش از ذات انسان محو می شود.

فرآوری: شکوری_گروه دین و اندیشه تبیان

پی نوشت ها :

1) كشف الغمة فی معرفة الائمه، ج 2، ص 102.

2) زمر، آیه 53.

3) انعام، آیه 54.

4) بقره، آیه 222.

5) بحارالانوار، ج 6، ص 21.

6) الاستبصار، ج 3، ص 13-12.

7) اصول كافی، ج 3، ص 157.

8) بحارالانوار، ج 97، ص 223.

9) فرقان، آیه 70.

10) تحریم، آیه 8.

11) كنزالعمال، ج 10174، 10175، 10176.

12) تفسیر المیزان، ذیل آیه 70 از سوره فرقان.