آنجا که عارفان کم می آورند

(قسمت دوم)

بسم الله الرحمن الرحیم

خدای مهربان دعای عرفه

در قسمت اول این نوشتار با ویژگی هایی از دعای عرفه امام حسین علیه السلام که موجب برجسته شدن این دعا میشود آشنا شدیم؛ اکنون قسمت دوم این مطلب را می بینیم:

دعای شریف عرفه که توسط امام حسین علیه السلام انشاء شده است، حاوی مطالبی است که سر فصل آنها را می‏توان این‏گونه برشمرد:

1. حمد وثنای الهی و شمارش اوصاف خداوند متعال به ویژه صفات جمال در چند جای دعا و در چند مرحله.

2. بیان مراحل خلقت و تربیت انسان توسط خداوند متعال که بسیار مهربانانه و در کمال عطوفت انجام گرفته است به گونه‏ای که انسان با فهمیدن آن سر شرم در بارگاهش فرود می آورد.

3. بیان کثرت و کمال نعمتهای الهی وشمارش مصادیق بارز نعمتهای او به حضرت سیدالشهدا علیه السلام و دیگر بندگان به ویژه انبیاء الهی صلوات الله علیهم اجمعین

4. عجز انسان از شکر نعمت به گونه ای که اگر قرنها فرصت داشته داشته باشد و از دیگران کمک بگیرد حتی شکر یک نعمت را نمی تواند به جا آورد و حضرت سیدالشهدا علیه السلام این مطالب را بند بند وجودش که نام می برد شهادت می دهد.

5. درخواست حاجت های مختلف از درگاه حضرت رب جلیل از مسائل مورد نیاز حیات دنیوی انسان و نیز حاجت اصلی یعنی «رهایی از آتش و عذاب» که می فرمایند اگر این حاجت را نگیرم هر چه به من عطا کنی فایده ای برایم ندارد.

6. مناجات و درد دل برای خداوند سمیع و استدلال برای درخواست حوائج و استدلال بر فقرانسان به او و بیان نتایج سلب نعمتهای الهی در چند جای دعا و به چند بیان.

7. بیان جایگاه وموقعیت فعلی خداوند ونسبت به انسان و جایگاه انسان نسبت به خداوند و شمارش کوتاهی های انسان و انسانیت در پیشگاه قدس الهی.

و در نهایت در قسمت پایانی دعا از جمله «الهی انا الفقیرفی غنای...» بیان معارف و «هست‏ها» وبایدهایی که هرجمله  آن تفسیر کبیر و شرح جامع می خواهد و در واقع معراج مفاهیم این دعای شریف است. خوشا به حال آنان که با زبان وادبیات عرب آشنا هستند وآب را از سرچشمه می‏نوشند؛ آنان بهتر می‏دانند که در پایان دعای عرفه چه غوغایی است. آن‏قدر که خواننده را پیش از آن‏که به شرح وا دارد به سکوت وا می‏دارد و مبهوت می‏کند و کودک عقلش را به زانوی ادب می نشاند تا احساس قدبلندی، بنی بشری را نگیرد و متوجه قصور وتقصیر خویش از همه جهت وبه همه عمق باشد.

می گویند کار دستگاه GPS آن است که موقعیت شخص را در هر جای دنیا با اتصال به ماهواره به او می گوید تا او «دانسته» تصمیم بگیرد. یکی از اهدافی که در دعای شریف عرفه سیدالشهداء علیه السلام دنبال می‏شود همین مطلب است که انسان موقعیت فعلی خود را بهتر بشناسد تا دانسته تصمیم بگیرد وجاهلانه عمل نکند.

با توجه به محتویاتی که در هفت بند از دعای عرفه گزارش شد می‏توان چنین نقشه ونموداری را دردعای عرفه نیز ترسیم نمود:

ازسویی خداوند جل علا توصیف می شود وابعاد مختلفی از شناخت صفاتش در کف انسان قرار می گیرد؛ از سوی دیگر انسان وخلقتش جزء به جزء و مرحله به مرحله بیان می‏شود تا شناخت خود کامل‏تر گردد؛ از سوی دیگر ارتباطاتی بین خداوند متعال وانسان از بالا به شکل تربیت و خلقت و هدایت و... بیان می شود؛ در جای دیگر ارتباطاتی بین خداوند مهربان و انسان از پایین، به شکل مراجعه به ساحتش هنگام گرفتاری ودیگر چیزهایی که انسان آنها را شکل داده گفته می‏شود.

لیستی از چیزهایی که انسان به آنها احتیاج دارد تا عبودیتش وهدف خلقت وکمال انسان حاصل شود ولی جای آن چیزها خالی است وباید دنبال آن بود مطرح می شود.

داشته‏های خداوند و نداشته‏های انسان مقایسه می شود و در ارتباط  تنگاتنگ قرار می‏گیرد.

رگه‏های طلایی موجود در معدن وجود انسان معرفی می شود، تا تقویت وپیگیری شود مثل اینکه خدایا من «شکر گزارم»؛ این شکر گزاری امر نیازمند تقویت است.

و در بخش پایانی دعا که کمی پیش‏تر عظمت آن بیان شد، تمام این موارد جمع بندی می شود و نتیجه گیری می شود و فرض‏های مختلف مطرح وارزیابی می شود تا جمله پایانی دعا این باشد: «و الحمد لله وحده»

بنا به فرموده برخی بزرگان جهان معرفت (1)، این جمله خلاصه کل دعا و معارف توحیدی آن است.

آن‏قدر امام حسین علیه السلام در این دعا از مهربانی خداوند به انسان می‏فرماید و تعدد موارد وعمق زیاد آن مهربانی را برمی‏شمرد که جذبه محبت خداوند جل وعلا هر دلی را به سوی خود می کشد و زبان انسان به ستایش محبوب باز می شود که «الحمد لله وحده»؛ ستایش فقط مخصوص خداوند سبحان است.

امام حسین (علیه السلام) در این دعا خطاب به خداوند می گوید:

«قبل از آنکه چیز قابل ذکری باشم قبل از خلقت نعمت را بر من آغاز کردی...»

«به وسیله رفتار نیکویت مهر ورزیدی»

حتی دیگران را هم بر من مهربان کردی: «و دل پرستاران را بر من مهربان کردی»

و به یک مهرورزی اکتفا نکردی: «سپس راضی نشدی ای معبود من که تنها از نعمتی برخوردار واز دیگری منع گردم بلکه از انواع نعمتهای زندگی روزیم کردی»

واین مهربانی ادامه دارد: «اگر بخوانمت پاسخم میدهی واگر از تو بخواهم به من عطا می کنی و اگر اطاعتت کنم، قدردانی می‏کنی واگر شکر گزاری کنم بر من می افزایی»

خدای دعای عرفه خدای مهربانی است که «کتب علی نفسه الرحمة» (2) رحمت را بر خود لازم نموده است؛ با وجود چنین «حبیب ومحبوبی» (3) امام حسین علیه السلام در صفحات پایانی دعا می گوید: «الهی خسرت صفقة عبد لم تجعل له من حبک نصیبا»؛ خدایا زیان کار باد سودای آن بنده ای که از محبت خویش به او بهره ای نداده ای.

«مَا ذَا وَجَدَ مَنْ فَقَدَكَ وَ مَا الَّذِی فَقَدَ مَنْ وَجَدَك...»»؛ آن کس که تورا گم کرده چه دارد؟ وآن کس که تورا یافته چه ندارد؟

پی نوشت ها:

(1) سعادت پرور.علی «نورهدایت»؛ شرح اقبال الاعمال سید ابن طاووس،ج3، ص250، چاپ اول نشر احیا کتاب تهران 1386ش.

(2) سوره انعام، آیه12

(3) یا خیر حبیب ومحبوب.ای بهترین دوست وبهترین دوست داشتنی،آخرین نامی است که در بند 95دعای جوشن کبیر خداوند با آن خوانده می شود.

نویسنده: سید مصطفی رفیعی پور، گروه حوزه علمیه تبیان