الگوی پیش سازمان دهنده و سازمان دهنده ی گرافیکی1

اشاره

الگوهای تدریس، ابزارهایی هستند که معلم با استفاده از آن ها می کوشد اثربخشی آموزش را افزایش دهد. امروزه در میان روش های گوناگون تدریس، راهبردهایی که موجب فعال سازی ذهن دانش آموز می شوند و مشارکت او را در یادگیری مفاهیم جدید افزایش می دهند، از ارزش و اهمیت بیش تری برخوردارند. استفاده از پیش سازمان دهنده ها به معلم کمک می کند تا بتواند اطلاعات را به طور معنی دار و مؤثر به دانش آموز برساند. در مقاله ی حاضر، ضمن معرفی این روش، به تعدادی از پیش سازمان دهنده های گرافیکی و نحوه ی کاربرد آن ها اشاره شده است.

در میان هنرهای معلم، می توان به ایجاد شرایط لازم به منظور معنادار ساختن یادگیری اشاره کرد؛ به شکلی که او می کوشد، یاریگر دانش آموز برای ایجاد پیوند بین آموخته هایش با یک دیگر باشد. به این ترتیب، فراگیرنده قادر است در صورت برخورد با مطالب جدیدی که با هر قسمت از یادگیری های قبلی اش ارتباط دارد، به سهولت آن را در جای درست آن در ذهنش قرار دهد و ضمن معنادار شدن یادگیری، از ماندگاری بیش تر مطالب در حافظه اش نیز برخوردار شود.

پیش سازمان دهنده ها از ابزارهای مناسب برای ایجاد یادگیری معنادار به شمار می روند که حفظ اطلاعات جدید را تقویت می کنند و می توان آن را به عنوان پیش گفتاری انتزاعی و کلی قبل از ارائه ی مطالب درسی توصیف کرد. هدف پیش سازمان دهنده، توضیح کلی مطالب درسی مورد نظر، و یکپارچگی و به هم پیوستگی آن با آموخته های قبلی دانش آموزان است. این ویژگی، هم چنین به دانش آموز کمک می کند تا مطالب جدید را از مطالب قبلی تمیز دهد و ارتباط آن ها را بهتر درک کند.

در مجموع می توان پیش سازمان دهنده ها را در دو گروه توضیحی و مقایسه ای دسته بندی کرد. سازمان دهنده های توضیحی زمانی به کار می روند که یک مفهوم در حالتی بسیار انتزاعی قرار دارد و نمی توان به راحتی آن را با دانسته ی قبلی دانش آموز پیوند داد. مانند این که مفهوم «جرم» برای اولین بار آموزش داده می شود و دانش آموزان تا پیش از آن با مفاهیمی نزدیک به مفهوم جرم آشنا نشده اند. این دسته از سازمان دهنده ها به این علت مفیدند که برای مطالب ناآشنا داربست ذهنی مناسبی ایجاد می کنند.

به طور کلی، پیش سازمان دهنده  از نتایج مطالعه و پژوهش های صاحب نظرانی هم چون لاوتن، آزوبل و برونر نشأت گرفته است که معتقدند، چنان چه مطالبی را به طور معمول آموزش دهیم، برخی از موارد آن ها آموخته می شود، اما هنگامی که مطالب با ساختار منظم ارائه شوند، مقدار بیش تری از آن ها آموخته خواهد شد. علاوه بر این، فراگیرنده به علت آن که در مسیر یادگیری در معرض نوع خاصی از تفکر قرار می گیرد، عملاً راه تفکر را نیز می آموزد.

الگوی پیش سازمان دهنده به عنوان الگوی تدریس شامل سه مرحله است: مرحله ی اول، ارائه ی پیش سازمان دهنده؛ مرحله ی دوم، ارائه ی مطالب درسی جدید؛ مرحله ی سوم، تأکید و تکرار دوباره ی ارتباط مطالب درسی جدید به بستر شناختی دانش آموز. این الگو موجب ایجاد و افزایش وضوح و پایداری مطالب درسی جدید می شود؛ به این ترتیب، از مغشوش شدن مطالب با یک دیگر و مبهم ماندن آن در ذهن دانش آموز جلوگیری می کند.

انجام مرحله اول، موجب دست یابی به سه نتیجه می شود: هدف های درس را روشن می کند، با ارائه ی چارچوب، ساختار اولیه ی مطالب را نشان می دهد و در فراگیرنده آگاهی لازم از دانش مربوطه را فراهم می آورد. این نتایج، تنها با ارائه ی یک سازمان دهنده ی مناسب قابل وصول هستند و معمولاً بهترین حالت آن، استفاده از نمودارهای گرافیکی است که در این جا از آن ها با عنوان سازمان دهنده های گرافیکی یاد می شود. برای انتخاب یک سازمان دهنده ی مناسب، ابتدا لازم است معلم با توجه به هدف های درس، مفاهیم مورد نظر درس را استخراج کند. سپس براساس ویژگی هر سازمان دهنده و انطباق آن با خصوصیات مفاهیم درس و نوع ارتباطشان با یک دیگر، سازمان دهنده ی مناسب را برگزیند.

از جمله سازمان دهنده های گرافیکی می توان به این موارد اشاره کرد:

موضوعی یا توصیفی

این سازمان دهنده برای بازنمایی اطلاعات عام، مخصوصاً روابط سلسله مراتبی به کار می رود. برای مثال، معلم درس تاریخ، در آموزش سلسله ها و حکومت ها می تواند از چارت استفاده کند و با درج نام هر حکومت در هر دایره، سایر اطلاعات مربوط به آن ها را در مستطیل های مقابل آن ثبت کند. معلم می تواند دانش آموز را نیز در تکمیل نمودار دخالت دهد. هم چنین، ممکن است او تصمیم بگیرد هر قسمت از نمودار را در هر یک از جلسات آموزشی خود و به تدریج کامل کند. برای مثال، اطلاعات مربوط به هر حکومت را در جلسه ای که قصد آموزش آن را دارد، در نمودار ثبت کند. نکته ی قابل توجه آن است که ارائه ی این گونه سازمان دهنده ها در ابتدای تدریس، علاوه بر تأثیرگذاری بالا بر یادگیری دانش آموزان؛ در مراحل اول و سوم الگوی پیش سازمان دهنده و نیز پس از تمام شدن درس، در مواقعی که فراگیرنده قصد مرور دوباره ی آموخته های قبلی خود را دارد نیز مؤثر هستند.

بازنمایی شبکه ی درختی

به وسیله ی این سازمان دهنده می توان مجموعه اطلاعات سلسله مراتبی را نشان داد و در آن جزئیات اصلی و وابسته به یک کل را نمایان ساخت. برای نمونه، آموزش دسته بندی جانوران مهره دار و بی مهره و معرفی زیرگروه های مربوط به هر دسته، با استفاده از این سازمان دهنده بسیار مناسب است.

بازنمایی عنکبوتی

وقتی اطلاعات با ایده ای اصلی مرتبط اند که برای یک سلسله مراتب مناسب نیست، بازنمایی عنکبوتی می تواند به سازمان دهی کمک کند. برای نمونه، در آموزش نواحی آب و هوایی ایران، معلم نام یک ناحیه ی آب و هوایی را روی بیضی وسط نمودار می نویسد و روی هر بازو، به نام دشت، رود، کوه و یا سایر ویژگی های ناحیه ی مورد نظر اشاره می کند.

مسئله و راه حل

زمانی که اطلاعات؛ حالت علت و معلولی دارند و مسائل و راه حل ها را دربر می گیرند، بازنمایی مسئله و راه حل می تواند برای سازمان دهی مفید باشد. برای مثال، می توان به آموزش تغییرات شیمیایی در مواد اشاره کرد که وقتی دو ماده بر اثر ترکیب شیمیایی با هم مخلوط شوند، در این صورت ماده ی جدیدی به دست می آید که ویژگی های دو ماده ی قبل را ندارد؛ مانند ترکیب اکسیژن و آهن.

خلاصه ی مسئله - راه حل

در برخی موضوع ها، برای رسیدن به یک نتیجه می توان از راه های گوناگون استفاده کرد. در چنین حالاتی، سازمان دهنده ی خلاصه ی مسئله و راه حل، امکان مقایسه ی راه حل های متفاوت را برای دانش آموز مهیا می کند. برای استفاده از این سازمان دهنده، معلم مسئله را در کادر اول و راه حل ها را در کادر دوم و در ستون های مجزا قرار می دهد. فراگیرندگان می توانند، با مشاهده ی راه حل ها و مقایسه ی آن ها، آگاهی های لازم را در این زمینه کسب کنند. یکی از مثال های مناسب در این رابطه، مباحث مربوط به آموزش ضرب در ریاضی است. هر چند که پاسخ عمل ضرب با جا به جایی مضروب و مضروب فیه یکسان است، ولی فراگیرنده می تواند نحوه ی دسته بندی در هر یک از حالات جا به جایی دو عمل ضرب را در قسمت راه حل ها (کادر دوم) مشاهده و مقایسه کند.

رشد تکنولوژی آموزشی

مرکز یادگیری سایت تبیان، تنظیم: شکوفه باصری