روایت زخم های بی نهایت
شعر دفاع مقدس سال های اخیر، با تکیه برگزیده آثار سه کنگره سال های 85 تا 87
به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران، یکی از بسترهای اصلی و تاثیرگذار بروز و شکوفایی شعر دفاع مقدس، دست کم میان شاعران جوان، جشنواره ها و کنگره هایی بوده که با این موضوع برگزار شده است. بر همین اساس لازم به نظر می رسد برای بررسی چند جانبه شعر دفاع مقدس در سال های پس از جنگ، به این کنگره ها و نتیجه ای که از میان آنها برخاسته است نظری افکنده شود مطلب پیش رو ارزیابی محمدکاظم کاظمی از سه دفتر منتشر شده از سه کنگره شعر دفاع مقدس در سال های اخیر است.
تمهید
دفاع مقدس، یکی از پایدارترین موضوعات شعر فارسی در این سه دهه بوده است. آنچه ما در این نوشته در پی آنیم، بررسی وضعیت امروز شعر دفاع مقدس با تکیه بر سه کتاب «روایت چهاردهم»، «زخم سیب» و «این شرح بی نهایت» است که در سه سال پیاپی منتشر شده است و گزیده آثار شاعران امروز در این موضوع را در خود دارد. این کتاب ها حاصل کنگره های چهاردهم تا شانزدهم شعر دفاع مقدس است و در مجموع نزدیک به هزار شعر از حدود سیصد شاعر را در خود دارد.
تداوم پایداری در شعر
با انقلاب اسلامی، چیزهایی در شعر فارسی پدید آمد که تاکنون وجود داشت. در زبان فارسی سابقه ندارد که این همه شعر درباره یک جنبش سیاسی سروده شود، اما برای انقلاب اسلامی سروده شد.
شاید اغراق نباشد اگر بگوییم شعرهایی که در سال های پس از جنگ در این موضوع سروده شد، از لحاظ کمیت بر شعرهای دوران جنگ غلبه دارد.به گمان من دو عامل اصلی، در تداوم این جریان شعرسرایی مؤثر بوده است:
عامل اول، همان پیامدها و عوارض جنگ است که به هر حال تاکنون بر جای مانده و سال ها پس از این نیز قابل لمس و درک می شود.
اما عامل دوم که البته عامل اصلی نبوده ولی تأثیر خود را در زنده نگه داشتن موضوع دفاع مقدس بر جای گذاشته است، مجامع و مجالس مرتبط با این موضوع است، به ویژه کنگره شعر دفاع مقدس که از دوران جنگ برگزار می‌شد و تاکنون ادامه دارد.
در نگرش محتوایی و عاطفی
یکی از موضوع ها و مضامین های اصلی شعر دفاع مقدس در این سال ها، همانند سال های پیش، بیان دلیری و شهامت رزمندگان است، چنان که در این شعر مهدی چناری دیده می شود:
مست از شراب جام جنون است جانمان
کاین گونه شعله ور شده، عشق از زبانمان
ما از هزار معرکه طوفان گذشته ایم
تمثیل سرفرازی ما، بادبانمان
ما آن عقاب های غروریم، که آسمان
شد پرده دار عرصه ای از آستان مان
هم چنین در بعضی شعرها می توان اشاره هایی به عملیات ها، بمباران ها و دیگر وقایع مستقیم جنگ مشاهده کرد؛ولی حقیقت این است که در این بیست سال، به مرور زمان، شاعران بیش از خود جنگ تحمیلی، با عوارض و عواقب آن درگیر شده اند و این خالی از دلایل و عواملی نیست.
به گواهی مشخصاتی که در کتاب های «زخم سیب» و «این شرح بی نهایت» از شاعران درج شده است، حدود هفتاد درصد شاعران‌ِ این دفترها متولد دهه های پنجاه و شصت اند و حیات یا بالندگی ادبی شان بعد از جنگ بوده است. حدود سی درصد دیگر که جنگ را درک کرده اند نیز به طور طبیعی آثار سروده شده در سال های اخیر را به کنگره فرستاده اند.
باز در این میان، توجه به دو گروه دیگر به نسبت شهدا بیشتر است، چون آنها حضور زنده تری در جامعه و یا در ذهنیت شاعران دارند.
از این نظر می توان گفت که این شعرها چون اغلب دارای زمینه تجربی ملموسی هستند و شاعران از چشم دیدها و احساسات خود سخن می گویند، نسبتاً به روز و غالباً دارای جنبه های عاطفی و کاربردی نیرومند است.
ولی به هر حال، این ضایعه ها و اثراتشان، چیزی نیست که بتوان در درازمدت آنها را پنهان داشت. به همین سبب، در آثار این سال ها موارد بیشتری از آنها را می‌بینیم. در اینجا بعضی حقایق بازگونشده، بازگو می شوند:
هنوز می شنوی؟ از غروب می گویم
... از این دقایق‌ِ «ای کاش خوب» می گویم
از این دقایق‌ِ مادر شکسته، بابا، پر
از آرزوی نشستن به روی دوش پدر
از آرزوی محالی که «من پدر دارم»
از این همیشه خیالی که «من پدر دارم»...
در بعضی از شعرها، به سبب‌ِ همین برخورداری از تجربه های عینی، طرح های روایی تازه ای آزموده شده است، یعنی شاعر به جای یک تجلیل کلّی و عام از شهید یا جانباز یا مفقودالاثر، یک موقعیت خاص را ترسیم و بازگو می کند، برای مثال موقعیت مراسم عقد در شعر پروانه نجاتی:
عاقد دوباره گفت: «وکیلم؟» پدر نبود.
ای کاش در جهان ره و رسم سفر نبود
گفتند: رفته گل... نه... گلی گم... دلش گرفت
یعنی که از اجازه بابا خبر نبود
هجده بهار، منتظرش بود و بر نگشت
آن فصلهای سرد که بی دردسر نبود
ای کاش نامه یا خبری، عطر چفیه‌ای
رویای دخترانه او بیشتر نبود
عکس پدر، مقابل آیینه، شمعدان
آن روز، دورِ سفره به جز چشم‌ِ تر نبود
عاقد دوباره گفت: «وکیلم؟» دلش شکست
یعنی به قاب عکس، امیدی دگر نبود
او گفت: «با اجازه بابا... بله...» بله
مردی که غیر خاطره ای مختصر نبود
و یا گاهی شاعر با تغییر مخاطب یا لحن بیان، نوعی تمایز در کار می آورد، چنان که حمید عابدی ها در شعر «ای دوستان آسمانی» با مخاطب قراردادن شهیدان، آن هم با لحنی صمیمی، شعری متفاوت سروده است:
بعد از سلام گرم، آیا حالتان خوب است؟
ای دوستان آسمانی! وضع مطلوب است؟
... خوش بگذرد، هر چند جای بد گذشتن نیست
جایی که می‌گویند خوبان جای محبوب است
آنجا خبر دارم که بازار وفا گرم است
جنس جفا البته اینجا سخت مرغوب است...
و همین طور است شعری که حامد شاهین مهر برای دختر همسایه می گوید، ولی اینجا قضیه کاملاً متفاوت است و البته غافلگیر کننده:
شعری برای دختر همسایه گفته ام
شعری برای دختر همسایه ام کژال
شعری که غصه می‌خورد و درد می کشد
شعری پر از همیشه و هرگز، پر از محال
آری محال، امر محال است این که او
درمان شود به قرص، به دکتر، به اسپری
دکتر نوشته است که او شیمیایی است
همین گونه است شعرهای «دوازده روایت از جنگ» از عبدالرضا شهبازی و «دلوایه» از سید وحید سمنانی .
باری، شاید به سبب همین غنای عاطفی است که شاعران، به ویژه جوانان، از بعضی تفنن های رایج در غزل این سال ها احساس بی نیازی کرده اند. انتخاب ردیف های موقوف به مصراع بعد یا شکستن کلمات در میان دو مصراع یا نگارش پلکانی غزل را در این کتاب ها کمتر می توان دید و حتی شاعرانی مثل سیدمهدی موسوی که دستی در این هنرمندی ها دارند، در اینجا معتدل تر سروده اند. فقط در یکی دو مورد، موقوف ساختن مصراع ها به هم دیده می شود، مثل این غزل از عبدالرضا کوهمال جهرمی:
با چشم های دوخته بر در، که سال هاست
پاسخ نداده گریه مادر که سال هاست
دیگر ندیده است کسی پشت پنجره
آن چشم های سبز مشجّر که سال هاست
پروانه های خسته و گل ها به پای او
ماندند تا دقیقه آخر که سال هاست
اما دغدغه دیگری که از واپسین سال های جنگ شروع شد و تا کنون ادامه یافته است، پیامدهای اجتماعی جنگ و مواجهه گروه های گوناگون جامعه با آن است. به واقع جنگ از دیرباز محکی برای سنجش میزان وفاداری گروه های مختلف اجتماعی به انقلاب و ارزش های آن بوده است. این را در شعر معروف «خیابان هاشمی» محمدرضا عبدالملکیان و بعضی آثار مرحوم سلمان هراتی و علی رضا قزوه می توان حس کرد. این نوع اشعار، به سبب این که زمینه های اجتماعی‌ِ سرایش آن هر روز بیشتر و پررنگ تر می شود و تضادهایی که لازمه این موضوع است، در جامعه بیشتر به نظر می رسد، همچنان به حیات خود ادامه داده و همچنان با جنگ گره خورده است.
این شاعران برای پیوند مضامین اجتماعی با شعر دفاع مقدس، دو انگیزه مهم دارند. یک انگیزه، وام گرفتن عاطفی و محتوایی از جنگ برای قوّت بخشیدن به این مبارزه اجتماعی و عدالت خواهانه است و دیگری، شاید به نوعی مشخص کردن موضع شاعر، تا او را به سبب انتقادهایش، ضدّ انقلابی نپندارند.
به هر حال، شعرهایی در این حال و هوا در این دفترها می توان یافت. به گمان من اینها از آثار ارزشمند و هدفمند در این مجموعه‌ها ست و البته معترفم که گاهی عیار شاعرانگی شان بسیار بالا نیست.
آن‌سو
تابوت ها را شماره می کنند
لاشه های ناوها را / از دریا بیرون می کشند
و سبیل ژنرال های شکست‌خورده را / دود می دهند
و این سو
بوتیک های سلسبیل
کرکره هایشان را می کشند پایین
تا جنس های تازه را
بچینند توی ویترین
صرافی های چهارراه استانبول
نرخ طلا را
بالا و پایین می کنند
و نمایندگان کوکاکولا و نستله
قراردادهای صادراتشان را
یک سال دیگر
تمدید می کنند
و
سرباز پیر، خیره در اوهام دوردست
در امتداد مه زده‌ای از خیال ها
در خاطرات له شده در کوچه های شهر
در خاطرات گم شده در قیل و قال ها...
خیره به برج های فرارفته تا به ماه
آن سوتر از تصوّر خام خیال ها
آن قدر دوردست که دیگر نمی رسد
تا قاب گنگ پنجره، بانگ بلال ها
... در بوی تند مادگی پرسه های شهر
از یاد رفته جرأت عصیان یال ها
تا چشم کار می کند، آری قیامت است
تکرار غمزه های ملیح غزال ها
و از این دست است شعرهای «اشتعال» عباس احمدی، «آبروی کوچه» محمدمجتبی احمدی و «می خواهم دریا را بردارم» عبدالحمید انصاری نسب از کتاب «این شرح بی نهایت» و شعر «ب ـ مثل پرستو» رضا فلاّح از کتاب «روایت چهاردهم».
می توان مضامین کلّی شعر دفاع مقدس در سال های اخیر را تجلیل از ایثارگران (شهدا، جانبازان و مفقودان)، یاد کرد از وقایع جنگ، بازتاب های اجتماعی جنگ، عاشورا و مقاومت لبنان و فلسطین دانست. ولی به راستی مجموعه این مضامین برای شعر پایداری کافی و جامع به نظر می آید و سهم هر یک از اینها در این مجموعه ها، مقدار مطلوب خود را دارد؟ من گمان می کنم که این تناسب و جامعیت، به تمام و کمال حفظ نشده است و بعضی موضوع ها به نسبت بعضی دیگر فربه تر و بعضی دیگر، کمرنگ یا حتی غایب اند.
حجم نسبتاً چشم گیری از شعرها به پیامدهای عاطفی و انسانی جنگ اختصاص یافته است و در مقابل اینها، بعضی موضوع ها در سایه یا در اقلیت مانده است. موضوعی که به راستی در سایه است، یک نگاه کلّی و نظری به ماهیت جنگ و ضرورت آن در دنیاست. این که جنگ کجاها خوب است و کجاها خوب نیست. حقیقت این است که بعضی انسان ها در موقعیتی قرار می گیرند که ناچارند این پدیده نامطلوب جهان هستی را ادامه بدهند و حتی به خاطر این کار ستوده می شوند. پس چیزهایی نامطلوب تر از جنگیدن هم در دنیا هست که گاهی برای محو آنها مجبور به پذیرش و تداوم جنگ می شویم. این چیزهای نامطلوب، در این شعرها به خوبی ترسیم نشده اند.
هر جنگی در دنیا، حداقل دو طرف دارد، طرف دوست و طرف دشمن. ستایش از طرف دوست البته کاری است ارجمند، ولی چه چیزی حضور این طرف در جنگ را توجیه می کند؟ وجود آن دشمن. پس توصیف چهره دشمن و توجیه ضرورت مقابله با او، یکی از موضوع های اصلی شعر جنگ می تواند باشد و این چیزی است که در شعر این سال ها نسبتاً غایب است.
چنین است که به نظر من می رسد نگاه ارزیابانه به خود ماهیت جنگ و شناسایی دشمنان، در شعر این سال ها کمتر دیده می شود. حتی می توان گفت که جنگ به حاشیه رفته و فقط پیامدها و عوارض آن مانده است و شاعران نیز اغلب به همین پیامدها مشغول اند، بدون ریشه یابی تاریخی و فکری آنها. به همین سبب، شعرهایی از این نوع که اینک می بینیم، در این مجموعه ها بسیار نیست:
سهمت را از زندگی مان که برداری،
ناگهان،
تمام بچه های شهر
عربی حرف می زنند و در کلاس های درس
به جای پیرهن دهقان فداکار
پرچم ملّی عراق، نماد می شود
...
سهمت را از زندگی مان که برداری
حتی پروانه ها
پیله هایشان را با کیسه های درهم و دینار
تاخت می زنند،
غروب ها،
سربازان خارجی مصدق را قرق می کنند و
بر سر در ارگ، پوسترهای رنگی
از امیران عرب نصب می شود و
ادکلن هایی با بوی گاز خردل
ویترین مغازه‌ها را پُر می کند
و؛
شکست رابطه هایی که بین دنیا بود
شکست حرمت انسان شکست، تنها بود
جهان فلسفه بافی، جهان سردرگم
معادلات انیشتن و بمب های اتم
جواب فلسفه نیچه در «ابر انسان»،
جنازه‌های ورم‌کرده بود در باران
صدای چکمه زمین را تکان تکان می داد
صدای خردشدن های استخوان می داد
و باز به موازات این، نگاه شاعران غالباً به همین جنگ تحمیلی محدود مانده است و از دیگر جنگ هایی که هم اکنون در جهان ادامه دارد غافل اند، مگر درگیری های لبنان و فلسطین.
نمی شد به راستی گرایش این کنگره به سوی مفهوم کلّی پایداری در سطح جهان و در کل‌ّ تاریخ بشری باشد؟ یعنی هم در تاریخ گذشته و هم در جهان امروز، همه وقایعی را که می تواند در مجموعه «پایداری» بگنجد، رصد کنیم و شاعران را نیز به آن سوی جهت دهیم؟ این چیزی است که البته بدون این جهت بخشی، به صورت خودجوش در بعضی آثار روی نموده است، مثل شعر «یا من یحیی العظام و هی رمیم» از علی محمد مؤدب:
می دانم گرگ های انگلیسی به سودای یوسف فاطمه
آتش می زنند چاه های عراق را
آنان زخم ذوالفقار را چشیده اند
می دانند وقت طلاست
فضا پیماهاشان کرات دیگر را دید می زنند
و پزشکانشان قلب کودکان را شنود می کنند
دی ان ای ابرهه را یافته اند
و روانه اش کرده اند با لشکری از نهنگ های آهنی به خلیج فارس
به خشکاندن غدیر و کوثر
و شعر «اینجا دهکده جهانی است!» از عبدالحمید انصاری نسب:
شما کلمات مرا ندیده اید؟
از گوانتانامو گریخته
به گوری دسته جمعی ریخته اند
توی حلبچه سوخته اند
و عدالت / پای افغانستان است
که می رود روی مین
محمدالدوره است / که پخش می شود روی زمین...
شاید اختصاص بخش هایی به شعر عاشورا و لبنان و فلسطین در سال های اخیر، به همین ملاحظه بوده باشد تا شاعران نگاهی وسیع تر بیابند و از چنبره تکرار سخنان همدیگر به در آیند ولی این جریان اگر در سال های آینده هم با همین موضوع ها ادامه یابد، خود تبدیل به یک کلیشه دیگر خواهد شد و به نوعی دیگر، شاعران را محدود خواهد کرد.
باری، به نظر من باید مظاهر پایداری را در گونه های مختلف، جای های مختلف و سطوح مختلف اجتماعی پیدا کرد و آنهایی را که برای جامعه امروز ضروری به نظر می رسد، در منظر شاعران نهاد، و گر نه شعرها به طرزی خطرناک، تکراری و یکنواخت خواهد شد، چنان که این یک نواختی کمابیش در این سه دفتر قابل مشاهده است.
حضور جوانان و بانوان
چنان که پیشتر هم اشاره کردیم، بیش از دو سوم شعرهای این کتاب ها را شاعران زیر سی سال سروده اند. این به راستی شایان توجه است که حتی شاید در سال های پیش پیش بینی نمی شد. قضیه مهم تر، قوّت نسبی این شعرها، حتی در مقایسه با آثار پیشکسوتان این عرصه است. حقیقت این است که تقریباً هیچ یک از شاعران نسل قبل، در کنگره‌های اخیر نتوانسته اند حتی در همان حدّ و حدود بیست سال پیش خویش ظاهر شوند. ولی این را هم نباید انکار کرد که هنوز هم درگیری این نسل از شاعران با قضیه جنگ، بیشتر از جوان هاست. جوان ترها چنان که اشاره شد، بیشتر به پس از جنگ توجه و عنایت دارند.
و موضوع در خور توجه دیگر، حضور نسبتاً پررنگ بانوان شاعر در این عرصه در سال های اخیر است، به گونه‌ای که بیش از یک سوم شاعران منتخب کنگره شانزدهم را تشکیل می دهند.
کافی است این را با تعداد بانوان شاعر در کنگره های اولیه مقایسه کنیم و تفاوت را دریابیم.
این حضور پررنگ، البته خاص شعرهای حوزه دفاع مقدس و اصولاً خاص شعر نیست و در همه عرصه های فرهنگی - علمی دیده می‌شود، ولی با این هم نباید بعضی عوامل را دخیل در موضوع دانست. ما پیشتر گفتیم که در شعرهای این سال ها، پشت صحنه جنگ و بعد از جنگ بیشتر دیده می شود و البته در این صحنه ها، زنان حضور بیشتری داشته اند. این شعرها البته بیشتر جنبه عاطفی، آن هم عواطفی خانوادگی دارند تا جنبه حماسی. پس باز هم طبیعی است که زنان در این حوزه فعال تر و مؤثرتر از همیشه باشند.
در میان قالب ها
مقایسه ای گذرا میان این کتاب ها و کتاب هایی مثل «مجموعه شعر جنگ» منتشره در بیست و چند سال پیش، به وضوح، غلبه تدریجی غزل و قالب های نو را نشان می دهد. در این کتاب ها تقریباً هیچ قصیده ای نمی توان یافت و رباعی هایی که هست نیز چندان رنگ و رمق خاصی ندارد.
ولی چنان که گفتیم، غلبه با غزل است و شعر نو، آن هم بیشتر شعر سپید. در این میان، البته می توان یک نواختی نسبی غزل ها را دریافت. تنوّع فضا و مضامین در این غزل ها بسیار نیست و در مجموع آدمی را بسیار امیدوار نمی کند. با این همه، این غزل ها از آن فضای کلّی و شعاری و سرشار از ترکیب سازی دهه شصت فاصله گرفته است و از لحاظ زبان و آرایه های ادبی نسبت به آن شعرها بسیار برتری دارد. اگر هم مواردی از این دست دیده می شود، بسیار نیست و غالباً متعلق به شاعران نسل پیش است:
اینان که مست از ساغر «قالوا بلی‌َ» یند
فصلی نوین از صفحه کرب و بلایند
فریادشان چون موج سیل آسای دریاست
همزاد کوه اند و خروش آبهایند
در امتداد خطّ گلگون شهادت
دلدادگان دشت خونین بلایند
شعرهای نو، ولی پست و بلند بیشتر دارد و سبب هم این است که سرودن این گونه شعر، کمتر نیازمند مقدمات و سلوک چند ساله شاعری است. پس شاعری با کمترین توانایی شعری هم می تواند به گمان خود شعر نو بسراید و به کنگره ای بفرستد. از سویی دیگر، شاعری که فضای شعر کهن را برای جولان فکر و احساس خود تنگ یافته است نیز بیشتر گرایش به این قالب ها می یابد. یعنی گاه شعر نو یک مرحله فراتر از شعر کهن به حساب می آید. این است رمز این افت و خیز نسبتاً بسیار.
چنین است که تنوع و تمایز در شعرهای نو بیشتر حس می شود. بیشتر شعرهایی که طرح تازه و ابتکاری دارند و یا به مضامین دور از دسترس تری اختصاص یافته اند، در قالب های نو سروده شده اند، مثل «ب ـ مثل پرستو» از رضا فلاح، «بوی خرما» از سلمان قربانی، «بچه که بودم...» از علی‌اصغر کرمی.
از سویی دیگر، در شعرهای بخش لبنان و فلسطین، نسبت نوسروده ها به قالب های کهن، بیشتر از شعرهای دفاع مقدس است. البته موضوع جدید و اصطلاحات و نام هایی که کمتر در شعر کهن ما آمده است، شاعر را به نوسرایی ترغیب می کند. ولی به گمان من علّت دیگر می تواند این باشد که این شعرها بیشتر کوششی بوده اند تا جوششی، یعنی در آنها احساس مسئولیت بیشتر از عواطف سهم داشته است. در چنین حالتی، طبیعتاً آن وجه از شعر که با عواطف بیشتر گره خورده است یعنی وزن و قافیه، کمرنگ تر می شود. و باز شاید به همین سبب است که در شعرهای عاشورایی، برعکس بسامد غزل بالاتر از شعر نو است و البته در این مورد، باید پیوند شعر عاشورایی با محافل و مجالس مردمی را هم یک عامل میل دهنده شاعر به سوی قالب های کهن دانست.
شعرها و فضاهای خاص
شاید به واسطه آن محدودیت محتوایی که گفتیم، فضای شعرها غالباً مشابه است، با عناصری محدود که بسیار تکرار می شوند. بیشتر شعرها یک گفت وگو یا درددل است با یک شهید یا یک جانباز یا یک مفقودالاثر. در این میان، عناصری هم که سازنده تخیّل شاعران اند، اغلب تکرار می شوند مثل «پلاک» و «استخوان» که البته ارتباطشان با موضوع بسیار است، ولی باز هم تکرارشان بیش از حدّ لزوم می نماید.
شعرهای روایی در این مجموعه ها بسیار نیستند و به رویدادهای خاص و لحظات ویژه از زندگی، کمتر پرداخته شده است، مگر در شعرهایی از نوع «لا لا لا لا» از علی بهمنی که به راستی اثری است خاص، با یک طرح ویژه روایی. این شعر، در قالب یک لالایی سروده شده و لحنی محاوره ای دارد، همراه با بهره مندی بسیار خوب از ضرب المثل ها و آداب و رسوم عامیانه. ما فقط پاره هایی کوتاه از آن را نقل می شود:
قرآن و اسفند گرفت رو سرش
بی بی چه طو یه باره سوخت اخترش
«سنبل ایمون داره می ره جبهه
نومزد ریحون داره می ره جبهه»
پونزده سالش نبود، ولی راهی شد
هم قدم کبوتر چاهی شد...
پونزه سالش نبود که پوتین پوشید
پونزه سالش نبود که مرگو چشید
تیک تیکه و تیک تیکه و تف دیده
حالا جواب ننه شو کی می ده؟
یه برگ خشکیده تو باد آوردیم
بیا ننه، برات دوماد آوردیم
ریحون مش سلیمونو خبر کن
بگو که روسری گلی تو سر کن
ریحون برات عشق و جنون آوردیم
دوما دو تو حجله خون آوردیم
همین طور است شعرهای «تهمتن» پریسا مقصودی، «به روی دفتر نقاشی» نورمحمد ناصری و «چهار اپیزود از سناریوی دلتنگی» پروانه نجاتی از کتاب «این شرح بی نهایت» و «نقاشی» نجمه بنائیان بروجنی و «جنگ تمام شده است» علی اصغر داوری از کتاب «زخم سیب» که پاره ای از این آخری آورده می شود:
برگشته‌ام
در آستانه در
بازوانت را می گشایی
و من
با آستین هایی که به جیبم سنجاق است
تنها چهل درصد آغوش برایت آورده ام
در بعضی از این شعرها، چنان که دیدیم، پیوندی ظریف میان حماسه و تغزّل رخ داده است که جالب است. در این شعر از غلام رضا سلیمانی این خاصیت را پررنگ تر می توان حس کرد:
... بعد از گلوله، برگ و برم سوخت، آسمان
اما اجازه داد بیاید بهار من
بعد از گلوله، منتظرم سوخت دختری
آری، خدا نخواست شود سوگوار من
در خاطرات آلبومم ایستاده است
یک زن کنار صندلی چرخدار من
و در شعری از اعظم قلندری، این قصه رنگی غم‌آلود یافته است:
... من
دختری که همه آب های جهان را
پشت سرت ریخت
پا روی بخت پسری گذاشتم / که عاشق خدا بود
با پلاکش نیامد
اصلاً قرارمان این نبود
قرارمان این نبود که
«عکس تو را توی قاب بگذارم»
اما به این پیمانه که شعرها در فضای پشت جبهه و بعد از جنگ، چنین خاص و صمیمی شده است، در فضای خود جنگ نشده است و کمتر می بینیم که صحنه هایی از خود جنگ با چنین دقت یا هنرمندی ای توصیف شود.
محمد کاظم کاظمی
تهیه و تنظیم: مهسا رضایی – ادبیات تبیان
