تبیان، دستیار زندگی
همان طور که از اسم «أفعل تعجب» پیداست، این صیغه نشان دهندۀ تعجب و شگفتی متکلم از یک موضوع است به گونه ای که کاربرد آن متعجب بودن متکلم را نشان می دهد؛ ....
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

أفعل تعجب

أفعل تعجب

اهداف درس:

- آشنایی با صیغه های تعجب و ویژگی هریک از آنان

- آشنایی با «متعجب منه» و شرایط آن

- بررسی اعراب عناصر جمله

- تطبیق قواعد و کاربردی کردن آنان در مثال

همان طور که از اسم «أفعل تعجب» پیداست، این صیغه نشان دهنده تعجب و شگفتی متکلم از یک موضوع است به گونه ای که کاربرد آن متعجب بودن متکلم را نشان می دهد؛

در فارسی چنین می گوئیم: «چه کتابی»؛ از اسلوب «چه...؟» استفاده می کنیم. در عربی نیز به همین شکل است با این تفاوت که در عربی دو صیغه مشخص برای این امر وضع شده است.

این دو صیغه «ماأَفعِل» / «أَفعِل به» می باشد.

 مانند: «ما أَحسَنَ الریاضَ» (چه باغ قشنگی!) و «أَکرِم بهذا الأدیبِ» (چه ادیب بزرگی!)

نکته:

این دو صیغه جامد هستند و همیشه و در همه جا به همین شکل استفاده می شوند.

آن چه قابل توجه است این است که صیغه «أَفعِل به» شبیه فعل امر است امّا نباید آن را با فعل امر اشتباه گرفت.

تمرین: اکنون برای درک بهتر به چند مثال اشاره می کنیم:

- أحسِن بأخیک و أکرِم به!: (برادرت چقدر نیکو و بزرگواراست!)

- ما أرغبهم فی مدح الجّهال! (آنان چقدر به مدح وستایش جاهلان تمایل دارند!) ؟

با توجه به نکته ای که پیش از این گفتیم این دو صیغه حتی برای متعجب منه مثنی و جمع نیز مفرد به کار می روند.

- ما أبرد الماءَ فی الجبل! : (آب کوه چقدر سرد است!)

- ما أقسی قلوب المتکبّرین! : (چه سرسخت است قلب متکبّران!)

- ما أَلأَم الرجّل الذی یسعی وراء الدنّ! : (چه پست است انسانی که در پی پستی هاست!)

بچه ها در متعجب منه مثال های بالا دقت کنید!

* (متعجب منه کلمه ای است که بعد از صیغه تعجب می آید) و در واقع همان چیزی است که موجب شگفتی متکلم شده است).

در تمامی آن ها یک ویژگی به چشم می خورد و آن «معرفه بودن» متعجّب منه است.

پس شرط متعجب منه این است که یا:

1) معرفه باشد: «ما أَلَذَّ الثمر»

2) نکره موصوفه باشد (دارای صفت باشد): «ما أسعد رجلاً متواضعاً»، در این مثال «رجل» متعجب منه است امّا نکره آمده و علت نکره آمدن آن نیز «متواضعاً» است که صفت آن می باشد.


تمرین:

انواع متعجب منه را در عبارات و اشعار زیر ببینید:

- أَکرِم بقومٍ یزینُ القول فعلهم!                       ما أقبح الخُلف بین القول و العمل!

در بیت بالا هر دو صیغه به کار رفته، در مصرع اول متعجب منه نکره ای است که عبارت بعد از آن صفت آن قرار گرفته و در مصرع دوم متعجب منه یک اسم معرفه است.

- فإن تکن الدنیا تولّت بخیرها                            فأهوِن بدنیا لاتدومُ علی حَرِّ!

«دنیا» متعجب منه بیت بالاست که نکره است و ادامه جمله همچون صفت آن است لذا نکره موصوفه است.

- بنفسی هذی الأرض ما أطیب الرُّبا                و ما أحسن المُصطافَ و المتربَّعا

متعجب منه هر دو مصرع «معرفه» است.


آنچه تاکنون گفتیم مربوط به «صیغه تعجب در زمان حال» می باشد.

اما برای بیان تعجب در زمان گذشته اسلوب زیر را به کار می بریم:

ما + کان + أَفعَلَ +...  : «ما کان أحسنَ الریاضَ»: (چه باغ قشنگی بود!)

و چنانچه بخواهیم تعجب و شگفتی خود را نسبت به موضوعی که در آینده اتفاق می افتد ابراز کنیم از اسلوب زیر استفاده می کنیم:

ماأفعل + مایکون +... : «ما أحسن مایکون لقاؤنا»: (دیدار ما چه نیکو خواهد بود!)

اکنون ببینیم هریک از این عناصر چه نقشی در جمله دارند:

ما أَحسَنَ الریاضَ!

ما: مبتدا / محلاً مرفوع

أَحسَنَ: فعل ماضی / فاعلش ضمیر مستتر که به «ما» باز می گردد.

الریاضَ: مفعول به برای «أحسن» و منصوب

أحسن الریاضَ: خبر برای «ما» و محلاً مرفوع

- ما کان أحسن الریاضَ!

ترکیب عبارت بالا نیز همچون عبارت قبل است و «کان» نیز «زائده» است یعنی تنها برای نشان دادن زمان ماضی جمله آمده است.

ما أحسن مایکون لقاؤنا!

ما: مبتدا / محلاً مرفوع

أحسن: فعل ماضی / فاعلش ضمیر مستتر

ما: مصدری

یکون: فعل تامّه (فعل تامّه یعنی این که جزء افعال ناقصه نیست که نیاز به اسم و خبر داشته باشد بلکه همچون دیگر افعال نیازمند فاعل است)

مایکون: مفعول به برای «أحسن» محسوب می شود.

لقاؤ: فاعلِ «یکون» / مرفوع

نا: مضاف الیه / محلاً مجرور

أحسن مایکون لقاؤنا: خبر برای «ما» که در ابتدای جمله ذکر شده / محلاً مرفوع (همانطورکه می دانیم اعراب جملات محلی می باشد).


تمرین: اکنون قواعد فوق را در عبارات زیر ببینید:

- ما کان أجمل منظر الریاض الخضرة! (منظره باغ سبز چه زیبا بود!)

ما: مبتدا / محلاً مرفوع

کان: زائده

أجمل: فعل ماضی / فاعلش ضمیر مستتر

منظر: مفعول به / منصوب

- ما أبجح مایکون قدومک! (آمدنت چه سرورانگیز خواهد بود!)

ما: مبتدا / محلاً مرفوع

أبجح: فعل ماضی / فاعل ضمیر مستتر

ما: مصدری

یکون: فعل تامّه

مایکون: مفعول به «أبجح»

قدومُ: فاعلِ «یکون» / مرفوع

ک: مضاف الیه / محلاً مجرور

اکنون به تست های مطرح در کنکور در این زمینه دقت کنید:

1) در کدام گزینه «کان» زائده است؟

الف) ما کان الکسلانُ ناجحاً                          أفعل تعجبب) ما کان أحرَّ السّواحل فی الصیف

ج) کان الطفلُ باکیاً                                           د) ما أنفع مایکون العلم!

گزینه «ب» صحیح است زیرا گزینه «الف» و «ج»، صیغه تعجب نیستند و «کان» در این دو گزینه «فعل ناقصه» است که اسم و خبر می گیرد، گزینه «د» نیز صیغه تعجب در زمان مستقبل است لذا «یکون» فعل تامّه است نه زائده. پس تنها گزینه صحیح «ب» خواهد بود.

2) کدام گزینه صحیح است؟

الف) ما أشدّ جوعَ الفقیر!                           ب) ما أضرّ الجهلَ!

جوع: فاعل «أشدّ» و مرفوع                           ما: زائده

أفعل تعجبج) ما أصبر المؤمن!                                   د) ما أشفق الأب!

أصبر: فعل و فاعلش هو مستتر                        الأب: مضاف الیه

گزینه «ج» صحیح است زیرا در گزینه «الف»، «جوع» مفعول است نه فاعل؛ در گزینه «ب»، «ما» مبتداست و محلاً مرفوع و در گزینه «د» نیز «الأب» مفعول است نه مضاف الیه.

3) کدام گزینه در مورد اعراب «أمرّ» صحیح است؟: «ما أمرّ عند الکرام ذلّ التملّق!»

أفعل تعجبالف) خبر و محلاً مرفوع                        ب) مضاف الیه و محلاً مجرور

ج) مفعول به و محلاً منصوب                    د) تمییز و محلاً منصوب

4) کدام گزینه در مورد اعراب «ما» دوم صحیح است؟ «ما أجمل مایکون السماء المطر»

الف) فاعل «أجمل» و محلاً مرفوع              أفعل تعجب ب) ما مصدری که به همراه «یکون» مفعول به أجمل است

ج) زائده است و محلی از اعراب ندارد           د) نافیه است و محلی از اعراب ندارد

5) کدام گزینه صحیح است؟

الف) أکرموا بالوالدینَ!                            ب) ما أکرما العالمان!

ج) ماأحسنت الحدیقة!                        أفعل تعجبد) ما أشفق الوالداتِ!

گزینه «د» صحیح است زیرا با توجه به آنچه گفتیم، صیغه های تعجب جامد هستند و در تمامی حالات و شرایط به صورت مفرد مذکر به کار می رود لذا گزینه های «الف» و «ب» و «ج» که متناسب با متعجب منه «فعل تعجب» نیز تغییر یافته نادرست می باشند.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده

تنظیم: سمیرا بادامستانی