تبیان، دستیار زندگی
حضرت معصومه عالمی بزرگ از خاندان عصمت
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

عالمه بیت امامت

حضرت معصومه، عالمی بزرگ از خاندان عصمت

بسم الله الرحمن الرحیم

مولود خانه نبوت و  امامت

این بانوی بزرگوار در خانه ای به دنیا آمد که مصداق «فی بیوت أذن الله أن ترفع و یذکر فیها اسمه» است و از همان آغاز در محیطی پرورش یافت که پدر و مادر و فرزندان، همه به فضائل اخلای آراسته بودند. پدر بزگوار ایشان، حجت حق، امام موسی بن جعفر علیه السلام است و مادر گرامی اش «نجمه» خاتون  که بانویى پاک و با ایمان بود و  لیاقت مادری امام علی بن موسی الرضا علیه السلام را داشت و چون حضرت رضا علیه السلام  را به دنیا آورد، به لقب «طاهره» آراسته شد. لذا در میان فرزندان موسی بن جعفر علیه اسلام، حضرت معصومه و امام رضا علیهما السلام از یک مادر هستند.

در میان فرزندان موسی بن جعفرعلیه السلام که تعدادشان را تا بیست پسر و 37 دختر شمرده‌اند، بعد از امام هشتم علیه السلام، هیچ یک از آنها به مقام فاطمه معصومه سلام الله علیها نمی‌رسد؛ از سخنان امامان علیهم السلام، مقام والای این بانو در میان فرزندان امام هفتم علیه السلام  روشن می‌شود.

در سایه تربیت رضوى

فاطمه معصومه علیها السلام براى حضرت رضا علیه السلام فقط یک خواهر نبود و چنان نبود که محبت و احترامش به آن حجّت خدا، تنها به دلیل برادرى و حسّ عاطفى باشد. گرچه هر دو از یک پدر و مادر بودند، لیکن فاطمه معصومه، افزون بر تربیتى که در دامان پدر و مادرى شایسته یافته بود؛ تربیت شده برادرش على بن موسى الرضا علیه السلام نیز هست.

شرایط ویژه زندگى او، سبب شده بود از پدر دور باشد و به برادر نزدیک تر گردد. خانواده او، خانواده یک زندانى مغضوبِ دستگاه خلافت بود. موسى بن جعفر علیه السلام بزرگ این خاندان، به دستور هارون الرشید در زندان به سر مى برد. آن حبس و زندان سال ها طول کشید و تا شهادت آن حضرت ادامه یافت. فرزندان آن امام، از جمله دختر بزرگوارش حضرت معصومه علیها السلام به فراق پدر مبتلا بود، ولى چون اسارت پدر براى خدا و دین و حریّت بود با همه سختى هایش، براى فرزندان قابل تحمل بود، چون خدا از این بنده صالح رضایت داشت.

زنده کردن امر اهل بیت

در همه سال هایى که امام کاظم علیه السلام از این زندان به آن زندان مى رفت و مظلومانه غربت محبس ها را تحمل مى کرد، امام رضا علیه السلام عهده دار تربیت و متکفّل زندگى خواهرش فاطمه معصومه علیها السلام و دیگر خواهرانش بود. رسالتِ رهبرى و مسئولیت رسیدگى به تربیت فرزندان و حل مشکلات خانواده امام کاظم علیه السلام بر دوش او بود، حتى رسیدگى به خانواده هاى علوى که امام کاظم علیه السلام سرپرستى یا سرکشى و رسیدگى به آنان را عهده دار بود، در آن دوران سخت و غم آلود، بر عهده على بن موسى الرضا علیه السلام بود. مورّخان شمار خانواده هاى تحت تکفّل امام هفتم را تا پانصد خانواده هم ذکر کرده اند.

تأثیر تربیتى امام رضا علیه السلام بر خواهرش را نمى توان نادیده گرفت. بى دلیل نبود که این بانوى بزرگ و جوان، در دانش و کمال و ایمان و نقل حدیث و در راه هجرت و فداکارى در راه عقیده، پایگاه و جاى گاه بلندى یافته و دل هاى عاشقان عترت را مجذوب خویش ساخته بود. وى به مرز «عصمت» رسیده بود، گرچه وى را از چهارده معصوم نشمرده اند، اما در مقام معنوى و پارسایى، تالى تلو عصمت بود. عالمان فرزانه و فقیهان بلند مرتبه، پیوسته به آستان بوسى او افتخار مى کرده اند و سلام بر او را در هر صبح و شام، توفیقى الهى براى خود مى شمرده اند.

سرچشمه‌ی دانش

حضرت معصومه علیها السلام در خاندانی که سرچشمه‌ی علم و تقوا و فضائل اخلاقی بود، پرورش یافت. پس از آن که پدر بزرگوارش شهید شد، فرزند آن امام، حضرت رضا علیه السلام عهده‌دار تعلیم و تربیت خواهران و برادران خود شد و تامین مخارج آنان را نیز به عهده گرفت. در اثر توجهات زیاد آن حضرت، هریک از فرزندان امام کاظم علیه السلام به مقامی والا دست یافتند و زبانزد همگان شدند.

ابن صباغ ملکی در این باره می‌گوید: «هر یک از فرزندان ابی‌الحسن موسی، معروف به کاظم، فضیلتی مشهور دارد.» بدون تردید در میان فرزندان امام کاظم علیه السلام، بعد از امام رضا علیه السلام، حضرت معصومه علیها السلام از نظر علمی و اخلاقی والامقام‌ترین آنان است. از اسامی، لقب‌ها، تعریف‌ها و توصیفاتی که ائمه اطهار علیهم السلام از ایشان گفته‌اند، این حقیقت آشکار و روشن می‌شود که ایشان نیز چون حضرت زینب علیها السلام عالمه‌ی غیر معلمه بوده است.

حرم حضرت معصومه علیهاالسلام

مقام علمی حضرت معصومه علیها السلام

حضرت معصومه علیها السلام از جمله‌ی بانوان گران‌قدر و والامقام جهان تشیع است و مقام علمی بالایی دارد.

نقل شده که روی جمعی از شیعیان به قصد دیدار حضرت موسی بن جعفر علیه السلام و پرسیدن پرسش‌هایی ازایشان در مدینه‌ی منوره مشرف شدند. چون امام کاظم علیه السلام در مسافرت بود، پرسش‌های خود را به حضرت معصومه علیها السلام که در آن هنگام کودکی خردسال بود، دادند. فردای آن روز برای بار دیگر به منزل امام رفتند ولی هنوز ایشان از سفر برنگشته بود. پس به ناچار پرسش‌های خود را بازخواستند تا در مسافرت بعدی به خدمت امام برسند.، غافل از این که حضرت معصومه علیها السلام جواب پرسش‌ها را نوشته بود. وقتی پاسخ‌ها را دیدند، بسیار خوشحال شدند و پس از سپاسگزاری فراوان، شهر مدینه را ترک کردند. از قضای روزگار در بین راه با امام موسی بن جعفر علیه السلام مواجه شده ماجرای خویش را بازگفتند. و داستان خود را برای آن حضرت شرح دادند. هنگامی که امام علیه السلام پرسشهای آنان و پاسخهای حضرت معصومه علیها السلام را ملاحظه کردند، سه بار فرمودند: «فداها ابوها؛ پدرش به قربانش باد.» باتوجه به این که حضرت معصومه علیها السلام به هنگام دستگیری پدر بزرگوارش خردسال بود، این داستان از مقام بسیار والا و دانش بسیار گسترده آن حضرت حکایت می کند.

فاطمه علیها السلام، راوى حدیث

در دودمان امامت، زمینه از هر جهت فراهم بود تا فرزندان - چه دختر چه پسر - با علم دین و قرآن و حدیث و فقه آشنایى کامل داشته باشند. فاطمه معصومه علیها السلام نیز از این موهبت برخوردار بود و آن گونه که گفته اند، «عالمه محدّثه راویه» بود.

هم احادیثى را از پدران ارجمندش روایت مى کرد و هم زنان و مردانى صاحب دانش و آشنا با حدیث، از زبان این بانو احادیثى را روایت کرده اند. در سلسله سند برخى روایات، نام «فاطمه دختر موسى بن جعفر» دیده مى شود و عالمانى از شیعه و سنّت، روایات او را در ضمن احادیث صحیح و ثابت شده و مورد قبول نقل کرده اند.

نقل حدیث از فاطمه معصومه و اهتمام و توجه عالمان به آن چه از زبان او به عنوان «حدیث» وارد شده و در مجموعه هاى حدیثى ثبت گشته است، جاى گاه معتبر این دختر جوان و دانشمند را نزد ارباب بصیرت مى رساند.

احادیث کمی از این بانوی عالمه به دست ما رسیده است که اغلب آن ها ناظر به مسأله امامت و ولایت اهل بیت علیهم السلام است. این بانو با دوره خلافت هارون، امین و مأمون عباسی هم عصر بود.

بنی‌عباس که از نسل عموی پیامبر اسلام بودند، از انتساب خود به خاندان رسالت بهره برداری تبلیغاتی می‌کردند و خود را وارث بر حق خلافت می‌دانستند؛ اما هارون الرشید بیش از دیگران فریب‌کاری می‌کرد. نقل شده است که هارون روزی به زیارت قبر مطهر پیامبر اسلام صلوات الله علیه و آله رفت و جمعیت فراوانی به استقبال او آمده بودند. او رو به قبر پیامبر کرد و گفت: سلام بر تو ی رسول خدا! درود بر تو ی پسر عمو! او با ین جملات می‌خواست، به مردم بفهماند که خلیفه پسر عموی پیامبر است و نوعی وراثت در کار است. حضرت موسی بن جعفر علیه السلام که در آن جمع حضور داشت و از اهداف او آگاه بود، با صدی بلند گفت: «السلامُ عَلَیکَ یا رَسُول الله السلام علیک یا اَبّهَ؛ سلام بر تو ی رسول خدا! سلام بر تو ی پدر!».

هارون سرانجام حضرت را زندانی کرد و مظلومانه او را به شهادت رساند. در ین شریط افرادی باید به مردم بفهمانند که ولایت و به امیرمؤمنان علی علیه السلام و اولاد ایشان علیهم السلام اختصاص یافته است، نه به هر کس که صرفاً با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نسبتی دارد؛ چنان که حضرت معصومه علیها السلام ین کار را انجام داد.

مأمون کار را به جایی کشاند که به خود حق داد که به حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام پیشنهاد ولیتعهدی دهد؛ یعنی او خلیفه و امام بر حق از طرف پیامبر است و حق دارد که دیگری را به خلافت یا ولیتعهدی برگزیند. امام هشتم به خوبی مقصود مأمون را می‌دانست  و آن را هم قبول نکرد تا تهدید به قتل شد و با شرایطی ولیتعهدی را پذیرفت که آن شرایط نشانه عدم پذیرش ولیتعهدی بود.

در چنین شریطی باید مدافعان امامت این نکته را بر مردم روشن کنند که خلافت طبق نص و سفارش پیامبر  به امیرمؤمنان و امامان از نسل او (صلوات الله علیهم) اختصاص دارد. حضرت معصومه سلام الله علیها چه در دوران هارون و چه در دوران مأمون با نقل احادیث متواتر و قطعی مربوط به امامت و خلافت امیرمؤمنان علیه السلام، در این زمینه اقداماتی را انجام داد لذا همان طور که گفته شد اغلب روایات این بانو مربوط به مسأله ولایت و امامت امیر المؤمنین و ائمه معصومین علیهم السلام است.

احادیث حضرت معصومه علیها السلام

1. حدیث غدیر

یکی از احادیث درباره امامت امیرمؤمنان علی علیه السلام، حدیث متواتر و قطعی غدیر است که آن را 110 نفر از صحابه بدون واسطه از شخص پیامبر اکرم و 84 نفر از تابعین با واسطه نقل کرده‌اند و جمع زیادی از علمی اهل سنت هم آن را در کتب خویش گرد آورده‌اند.

متأسفانه ین حدیث خیلی زود به فراموشی سپرده شد، ولی همیشه افرادی بودند که ین حدیث را به یاد امت آورند. از جمله کسانی که در حساس‌ترین زمان ین حدیث را به گوش مردم رساند، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام است. امام حافظ محمد خزری شافعی (م813ق) از محمد بن بکر بن احمد قصری از حضرت فاطمه معصومه دختر امام موسی کاظم... از فاطمه دختر امام صادق، از فاطمه دختر امام باقر، از فاطمه دختر امام سجّاد، از فاطمه و سکینه دختران امام حسین، از امّ کلثوم دختر فاطمی زهرا، از فاطمه زهرا (علیهم صلوات الله) نقل می‌کند که فرمود: «اَنَسِیتُم قَوْلَ رَسوُلِ اللهِ یوْمَ غَدْیرِ خُمٍّ: مَنْ کَنْتُ مَولاهُ فَعَلی مولاهُ؛ آیا سخن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در روز غدیر خم را فراموش کردید که فرمود: هر که من مولی اویم، علی (علیه السلام) مولی اوست؟»

جالب ین است که فاطمیات در طول اعصار، این حدیث را نقل و منتشر کرده‌اند تا حجّت بر مردم تمام باشد.

بیان ین حدیث از سوی حضرت معصومه علیها السلام در دوران خلافت هارون و مأمون که خود را پیشوای بر حق مسلمانان می‌دانستند، سخت بر ضد آنان بود و در اثبات حقانیت امامت حضرت موسی کاظم و حضرت رضا علیهما السلام بسیار تأثیر داشت.

من کنت مولاه

2. حدیث منزلت

حدیث دیگری که حضرت معصومه سلام الله علیها در دفاع از امامت و به ویژه امیر مؤمنان نقل کرده، حدیث معروف منزلت است. حضرت معصومه این حدیث معروف را نیز با همان سند فاطمیات که به فاطمه زهرا سلام الله علیها می‌رسد، نقل کرده و فرموده: «أنَسیتُم قَوْلَ رَسُولَ الله ...: و اَنْتَ مِنّی بِمَنْزِلَةِ هاروُنَ مِنْ موسی؛ آیا فراموش کردید سخن رسول خدا را ... که فرمود: جایگاه تو (علی) نسبت به من ، مانند (جایگاه) هارون (در برابر) موسی است؟»

مرحوم علامه امینی در توضیح حدیث منزلت می‌گوید:

«ین حدیث تمام مقامات، رتبه، حکم، حاکمیت و آقیی پیامبرصلوات الله علیه و آله را بری علی اثبات می‌کند، جز نبوت که استثنا شده است؛ چنان که هارون نسبت به موسی چنین بود. پس علی جانشین پیامبر است و به منزلی نفس اوست... . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قبل از جریان تبوک، افراد زیادی را در شهر‌ها و یا در جنگ‌ها جانشین خود قرار داده بود. ولی بری هایچ یک از آنها ین تعبیر را به کار نبرده بود و ین بیان فقط مخصوص امیرمؤمنان علی (علیه السلام) است».

3. بخشی از حدیث معراج

در شب معراج پیامبر صلوات الله علیه و آله پیشامدهای مختلفی رخ داد و حدود سه هزار مطلب از طرف خداوند به او تعلیم داده شد که بخش مهمی از آن نقل شده است. حضرت معصومه علیها السلام قسمتی از حدیث معراج را که به ولایت و امامت امیرمؤمنان علی علیه السلام و برتری شیعیان آن حضرت مربوط است، با توجه به نیاز زمان نقل فرموده است.

آن بانوی بزرگوار از فاطمه، دختر امام صادق، با همان سند فاطمیات نقل می‌کند تا می‌رسد به ام کلثوم، دختر امیرالمؤمنین، و او از فاطمه زهرا سلام الله علیهم نقل کرده که پیامبر اکرم فرمود: هنگامی که مرا به آسمان بردند، داخل بهشت شدم. در آنجا قصری از درّ سفید میان خالی دیدم که داری دری بود مزین به درّ و یاقوت و روی آن پرده‌ی آویخته شده بود. وقتی سر بلند کردم، دیدم بر بالی آن نوشته‌اند: «لا اله الاّ الله ، محمد رَسُول الله، عَلی وَلی القَوْم؛ خدایی جز خدای یگانه نیست، محمد رسول خداست، علی ولی و صاحب اختیار مردم است»، و بر پرده نوشته شده بود: «بّخّ بَخّ مَنْ مِثْل شیعَةِ عَلی؛ به به! چه کسی مانند شیعی علی است؟»

وقتی داخل شدم قصری از عقیق سرخ در آن دیدم که وسط آن خالی بود. این خانه نیز دری داست که پرده‌ی مزین به زبرجد بر آن آویخته بود. وقتی سرم را بلند کردم، دیدم بر آن نوشته: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلی وصی المُصْطَفی؛ محمد رسول خدا، علی وصی مصطفی است». بر پرده نوشته بود: «بَشِّرْ شیعَةَ عَلِی بِطِیبِ الموْلد؛ به شیعه علی بشارت بده به حلال زادگی و پاک بودن نسل».

وقتی وارد شدم، به قصری از زمرّد سبز رسیدم که زیباتر از آن را هرگز ندیده بودم، و دری از یاقوت قرمز داشت که با انواع لؤلؤ زینت شده و بر پرده آن نوشته بود: «شیعة علی هم الفائزون؛ شیعیان علی رستگارند». پرسیدم: دوست من جبرئیل! این کاخ از آن کیست؟ پاسخ داد: «یا مُحمد، لابن عمِّکَ وَ وَصِیکَ علی بن ابی طالب؛ ای محمد! این خانه پسر عمو و جانشین تو علی بن ابی طالب است...».

اهل بیت

4. برخی از آثار محبت اهل بیت

حضرت معصومه علیها السلام بری یجاد رابطه عاطفی میان اهل بیت و مردم، در احادیثی به آثار محبت به اهل بیت هم اشاره فرموده؛ از جمله با همان سند فاطمیات، از حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها نقل می کند:

«ألا َمَنْ مات علی حُبّ آلِ مُحَمّدٍ ماتَ شَهیداً؛ [آگاه باشید] هر کس با محبت آل محمد بمیرد، شهید مرده است».

این مضمون در منابع اهل سنت نیز آمده است که به یک نمونه اشاره می‌شود: زمخشری و جمعی از مفسران اهل سنّت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده‌اند که آن حضرت فرمود: هر کس با محبّت آل محمد (علیهم السلام) بمیرد، شهید، بخشوده شده، با توبه و با یمان کامل از دنیا رفته است، و فرشته مرگ، بشارت بهشت را به او می‌دهد و سپس منکر و نکیر به او بشارت دهند...

در بخشی از حدیث معراج که از فاطمه معصومه علیها السلام نقل شده است، می‌خوانیم: «یحشُرُ النّاسُ کُلُّهُمْ یوْمَ القِیامَةِ حُفاةً عُراةً الا شیعةُ عَلی؛ همه مردم با نام مادرشان خوانده می‌شوند، جز شیعیان علی که با نام پدرانشان خوانده می‌شوند. پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله می‌فرماید: از جبرئیل درباره ی راز این مسئله پرسیدم، پاسخ داد که چون آنها علی را دوست داشتند، ولادتشان پاک است».

بیان این آثار در آن دوران خفقان می‌توانست مردم را بیشتر مجذوب اهل بیت کند.

5. پاک و مطهّر بودن امام

امامان معصوم علاوه بر طهارت و عصمت روحی، از پاکیزگی جسمانی نیز برخوردار بودند. فاطمه معصومه صلوات الله علیها با سند پیش گفته از صفیه عمّه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده که هنگام تولد امام حسین (علیه السلام) من پرستار او بودم. پیامبر صلوات الله علیه و آله فرمود: «عمه جان! فرزندم را نزد من آور. عرض کردم: ای رسول خدا! من او را پاکیزه نکرده‌ام (و نشسته‌ام). فرمود: عمه! تو می‌خواهی او را پاک کنی؟ خداوند او را پاکیزه و مطهّر کرده است.

این قضیه ریشه در عصمت اهل بیت علیهم السلام دارد که در قرآن کریم به آن تصریح شده است.

منابع:

کوثر، شماره 22

کوثر، شماره 71

معارف اسلامی، شماره 69

خیمه، شماره 37


تنظیم و فرآوری: رهنما، گروه حوزه علمیه تبیان