درسنامه احکام قرآنی (6)

یکی از موضوعات مهم در عرصه قرآن‌پژوهی، تبیین احکام فقهی مترتب بر پاره ای از آیات و سوره‌های قرآنی است. مفسران، فقیهان و دانشمندان علوم قرآنی از دیر باز تا‌کنون در آثار خود فصلی را با عناوینی چون " احکام القرآن"، "آیات الاحکام"، "فقه القرآن" گشوده اند و در ذیل آن به تبیین حکم فقهی آیات و سوره‌ها از جهات گوناگون مانند مسّ آیات شریفه، جهر و اخفاء سوره ها در نماز و ... پرداخته اند.

پاره ای از منابع طراز اول که علمای متقدم در زمینه "احکام قرآن" به رشته تحریر در آورده اند عبارتند از: الجامع الاحكام القرآن نوشته محمد بن احمد انصاری قرطبی(578-671)، فقه القرآن 2 جلد و شرح آیات الاحكام، قطب الدّین سعید بن هبة اللّه راوندی (م: 573)، زبدة البیان فی شرح آیات الاحكام (احكام القرآن ـ تفسیر آیات الاحكام)، احمد بن محمد معروف به مقدس اردبیلی (م: 993).

دانستن احکام یاد شده بر هر مکلفی واجب است از این رو در سلسله نوشتارهای پیش رو که با عنوان"درسنامه احکام قرآنی" پیش کش می‌شود برآنیم تا شما را با اهمّ فتاوای مراجع عظام تقلید در باب احکام ضروری قرآن آشنا کنیم:

مقدمه

قرآن زیباترین و حكیمانه ترین سخن است و همانگونه كه زیباترین و ارزشمندترین گوهرهای خلقت همواره در قالبی زیبا و چشم نواز نگهداری و ارائه می گردند ، شایسته است تلاوت آیات قرآن كریم نیز به بهترین نحو و در زیباترین قالب باشد. از طرف دیگر قرآن كریم به زبان عربی نازل شده و برای تلاوت زیبا و دلنواز آن باید با قواعد زبان عربی آشنا شد چرا كه آشنایی با قواعد زبان عربی و قواعد تجوید زمینه مناسبی را برای تلاوت زیباتر قرآن كریم فراهم می آورد. آشنایی با این اصول و كوشش برای آموختن لحن عربی و ارائه تلاوتی موزون ، موجب ایجاد جذابیت برای شنوندگان و انگیزه بیشتر برای تلاوت قرآن كریم خواهد شد.

امام صادق (علیه السلام) درباره جد بزرگوارشان حضرت امام سجاد (علیه السلام) می فرمایند: علی بن الحسین (علیه السلام) در میان مردم زیباترین صدا را هنگام تلاوت قرآن داشتند بگونه ای كه سقّاها (كه برای بردن آب) از كنار منزل ایشان عبور می كردند ، می ایستادند و به تلاوت ایشان گوش می سپردند و به نقل از امام هادی (علیه السلام) گاهی افراد از صوت زیبای ایشان بی هوش می شدند. ¹

در این درس به ادامه احكام مربوط به قرائت قرآن كریم در نماز و برخی از احكام تجوید از دیدگاه فقهای عظام می پردازیم.

احكام

1. احتیاط واجب آنست كه قرائت قرآن در نماز در قالب یكی از قراءات هفتگانه باشد و از سایر قراءات پرهیز گردد.²

2. در نماز می توان « مَالِكِ یَوْمِ الدِّینِ » را « مَلِكِ یَوْمِ الدِّینِ » تلاوت كرد هر چند حالت اول رجحان دارد و نیز می توان « صِرَاطَ » را با «سین» تلاوت كرد كه هر چند رجحان با «صاد» است و نیز « كُفُوًا أَحَدٌ » را می توان به چهار حالت ؛ ضمه دادن به فاء و یا سكون آن و هر یك از دو حالت یاد شده را می توان با «همزه» و یا «واو» (كُفُوًا ، كُفُؤًا) قرائت نمود هر چند كه رجحان با حالت «كُفُوًا» است.³

3. ملاك در صحت قرائت ؛ ادای حروف از مخارج آن ، و ادای صحیح اعراب و سكون كلمات بگونه ایست كه عرب زبانها در هنگام ادای یك حرف مثلاً «غ» حرف «غ» را بشنوند و نه حرف دیگری را. ⁴

4. شایسته است كه فرد در هنگام نماز كلمات را بصورت واضح بیان كند و از قرائتی كه موجب ایجاد كلمات دیگر به ویژه كلمات بی معنی می شود بپرهیزد. مثلاً «الحمد لله» را بگونه ای تلاوت نكند كه كلمه «دلل» ایجاد شده و یا ایجاد كلمه «هرب» از قرائت «لله رب» و همینطور در سایر كلمات. ⁵

5. رعایت آنچه كه علمای تجوید برای ادای حروف بیان كرده اند (مانند قرار دادن زبان در حالتها و زوایای خاص با دندانها)‌ فی نفسه لازم نیست بلكه ملاك آنستكه در عرف عرب تلفظ حرف صدق نماید. ⁶

توضیح:ولی باید توجه داشت كه آنچه علمای تجوید ذكر فرموده اند در غالب موارد طریقه صحیح و انحصاری ادای حرف است.

6. رعایت آنچه علمای تجوید از احكام تجوید بیان نموده اند و موجب بهتر شدن تلاوت می شود مانند: اماله ، اشباع ، تفخیم ، ترقیق و مانند آن و حتی ادغام (غیر از مواردی كه خواهد آمد) لازم نیست هر چند كه رعایت این امور نیكو و شایسته است. ⁷

7. هرگاه در یك كلمه دو حرف مماثل ]یعنی دو حرف هم جنس و همانند[ در كنار هم قرار گیرد واجب است كه حرف اول را ساكن و در حرف دوم ادغام نماید (مانند ردَّ كه در اصل رَدَدَ و مدَّ كه در اصل مَدَدَ بوده است). ⁸

8. ادغام دو حرف متماثل اگر در دو كلمه واقع شده باشند و حرف اول ساكن و دومی متحرك باشد مانند«اِذْهَبْ بِكِتابِی» و «یُدْرِكْكُمْ» بنابر احتیاط مستحب لازم است. ⁹

9. ادغام كردن لامِ الف و لام ]ال[ در چهارده حرف (كه به «حروف شمسی» معروف هستند) واجب است. بنابراین كلماتی كه با این حروف آغاز می شوند هنگامی دارای الف و لام باشند ،  باید لام، در حرف بعدی ادغام شود. حروف شمسی عبارتند از «تاء» ، «ثاء» ، «دال» ، «ذال» ، «راء» «زاء» ، «سین» ، «شین» ، «صاد» ، «ضاد» ، «طاء» ، «ظاء» ، «لام» ، «نون» اما در مورد سایر حروف كه «حروف قمری» نام دارند ، لام ادغام نشده بلكه باید اظهار شود. ¹⁰

10. تنوین یا نون ساكن هرگاه به یكی از شش (حرف یرملون) برسد احتیاط مستحب در غیر «لام و راء» ادغام با غنّه و در «راء و لام» ادغام بدون غنّه است. ¹¹

11. رعایت ادغام كبیر لازم نیست و آن عبارتست از اینكه حرف متحرك را ساكن نموده و در حرف متماثل خود كه در كلمه دیگر است ادغام كنند ، مثلاً در «یعلم ما بین ایدیهم» میم اول را پس از ساكن نمودن در میم «ما بین» ادغام كنند و یا اینكه حرفی را پس از ساكن نمودن و تبدیل به حرف متقارب ، در آن حرفِ متقارب ادغام كنند هر چند كه دو حرف در یك كلمه باشند. مثلاً در «یَرْزُقْكُم» «قاف» را در «كاف» ادغام كنند بلكه احتیاط آنست كه ادام كبیر را خصوصاً در متقارب ترك كنند. حتی رعایت بعضی از اقسام ادغام صغیر نیز لازم نیست ، مثل ادغام حرفی كه در اصل ساكن است در حرف متقارب خودش مثل این كه در «مِنْ رَبِّكَ» «نون» را در «راء» ادغام كنند. ¹²

12. هنگامی كه بی اختیار بین حروف یك كلمه فاصله بیفتد بگونه ای كه عرفاً كلمه تغییر كند و دیگر كلمه ای كه قصد قرائت آنرا دارد صدق نكند ، باید كلمه را مجدّداً بگوید و اگر عمداً این كار را انجام دهد نماز باطل می شود. ¹³

توضیح:مثلاً اگر فرد هنگام تلاوت كلمه نستعین پس از گفتن حروف نون و سین و تاء نفسش به  اتمام برسد و پس از كمی مكث عین و یاء و نون را بگوید باید كلمه نستعین را دوباره بگوید.

13. اگر نَفَس فرد در هنگام قرائت عبارتی مانند صراط المستقیم بعد از قرائت صراط و الف و لام المستقیم تمام شود آیا لازم است هنگام ادامه قرائت ، الف و لامِ المستقیم را دوباره بگوید؟ احتیاط در اول است (اعاده مستقیم با الف و لام) و احتیاط بیشتر آنستكه صراط را هم اعاده كند. همینطور اگر كلمه ای كه الف و لام دارد را غلط بخواند مثلاً المستقیم را غلط بخواند ، هنگام اعاده احتیاط آنستكه الف  و لام را اعاده كند. همینطور در مورد «مضاف الیه» اگر چنین حالتی بوجود آید ، احتیاط در اعاده «مضاف» در كنار «مضاف الیه» است مثلاً اگر كلمه «المغضوب» غلط ادا شود احتیاط آنست كه «غیر» را نیز اعاده كند. ¹⁴

14. احتیاط مستحب آنستكه در نماز وقف به حركت و وصل به سكون ننماید و معنی وقف به حركت آنستكه اعراب آخر كلمه را بگوید ولی بین آخر كلمه و كلمه بعد توقف كرده و فاصله بیندازد و معنی وصل به سكون آنستكه اعراب آخر كلمه را نگوید و آن را به كلمه بعد بدون فاصله زمانی بچسباند. ¹⁵

15. در قرائت ، رعایت مد لازم (آنجا كه حرف مدّ و سبب مدّ در یك كلمه جمع شده اند) واجب است.

توضیح: بنابراین در كلماتی مانند والضالین در سوره حمد ، ملائكه در سوره قدر و نیز جاء در سوره نصر و ... كشیدن الف مدی واجب است. ¹⁶

16. حداقل مقدار مد ، كشیدن به اندازه دو الف تا چهار الف می باشد. كشیدن حرف مد بیش از این مقدار نیز اشكالی ندارد مگر اینكه عرفاً كلمه تغییر كرده و دیگر آن كلمه منظور صدق نشود. ¹⁷

خلاصه نمودار درس(روی تصویر کلیک کنید)

استفتائات ویژه

پرسش از مراجع عظام تقلید:

برخی از نمازگزاران ، حركت فتحه قبل از حرف ساكن را ... بیش از مقدار یك حركت (و متعارف عرب زبانان)

می كشند، در حالی كه زبان شناسان عرب می گویند ؛ حركت فتحه با الف مدی (صدای كشیده «آ») در زبان عربی هیچ تفاوتی ندارد ، مگر در مقدار كشش صدا. به عبارت دیگر ، اگر حركت «فتحه» را مقدار بیشتری بكشیم ، تبدیل به «الف مدی» می شود. لطفاً نظر مبارك را در این مورد بفرمایید.

پاسخ مقام معظم رهبری: اگر طوری كلمات را ادا كنند كه عرف عرب آن را صحیح بداند كفایت می كند.

پاسخ آیت الله العظمی بهجت: با صدق آن كلمه مخصوصه بر آن مانعی ندارد.

پاسخ آیت الله العظمی تبریزی: اگر فتحه را به مقداری بكشند كه حرف (الف) تولید شود جایز نیست ، و دقتی كه علمای تجوید گفته اند رعایت آن لازم نیست.

پاسخ آیت الله العظمی سیستانی: اگر در عرف اهل لغت ، الف شنیده شود صحیح نیست.

پاسخ آیت الله العظمی صافی گلپایگانی: اگر طوری تلفظ شود كه در عرف عرب غلط محسوب نشود اشكال ندارد.

پاسخ آیت الله العظمی فاضل لنكرانی: اگر به نحوی بخوانند كه نزد اهل زبان غلط شمرده شود ، اشكال دارد ولی اگر به صورتی باشد كه نزد اهل زبان درست است ، ولو طبق قواعدی كه علمای تجوید می گویند نباشد ،‌صحیح است مضافاً بر این كه قرائت ، ركن نیست و لذا اگر به اعتقاد صحت یا با جهل به مسئله یا از روی فراموشی غلط هم خوانده شود ، نماز صحیح است.

پاسخ آیت الله العظمی مكارم شیرازی: در صورتی كه صدقِ عربی صحیح كند اشكالی ندارد هرچند موافق قواعد تجوید نباشد.