آداب تحصیل طلبگی

نحوه مباحثه کردن و شیوه درس خواندن

1. قبل از این که در کلاس درس حاضر شوید، درسی را که استاد قرار است بگوید، مطالعه کنید تا با بحث مورد نظر آشنا شوید؛ زیرا پیش مطالعه، در فهمیدن درس خیلی موثر است. مثلاً اگر امروز می خواهید باب حروف جر از سیوطی یا صمدیه را درس بگیرید، اول از عوامل و هدایة، باب حروف جر را مطالعه کنید، سپس متن درس را بخوانید و قسمتی را که متوجه نمی شوید، در کلاس درس حواستان را جمع کنید و خوب به سخنان استاد گوش فرا دهید تا آن قسمت، توسط استاد برای شما روشن گردد.

2. باید در کلاسِ درس و موقع تدریس استاد خوب گوش فرا دهید و به این طرف و آن طرف نگاه نکنید و یا با دیگری صحبت نکنید یا فکرتان جای دیگری نباشد و خلاصه این که در موقع تدریس استاد، از آنچه باعث می شود حواس شما به جای دیگر متوجه شود، خودداری کنید.

3. بعد از تدریس استاد، باید آن درس را دوباره مطالعه کنید و برای مباحثه آماده شوید و مطالبی را که احیاناً نفهمیدید، مشخص کنید تا در حین مباحثه، رفع شود.

4. روز بعد (درس گذشته را) مباحثه کنید.

5. بعد از اتمامِ تحصیل، یکباره کتاب را کنار نگذارید، بلکه در فرصت مناسب دوباره کتاب را مرور کنید.

6. بعد از تدریسِ کلِ کتاب، توسط استاد، و مباحثه و رعایت موارد دیگر، خودتان آن کتاب را تدریس کنید، که علاوه بر این که در آن درس خُبره می شوید، زکات علم خود را هم پرداخته اید. (1)

7. روزهای تعطیلی، کتاب را خلاصه نویسی کنید و پیرامون مطالب کتاب تحقیق نمایید و کتب جنبی دیگری که متن درسی نیستند، مطالعه کنید.

[انس با قرآن و حدیث]

در کنار درس و تعلیم و تعلم که شما را باسواد می کند، باید از قرآن کریم و احادیث اهل بیت (علیهم السلام) استفاده و بهره برداری کنید، چون در آینده که شما یا خطیب و سخنران می شوید، یا مؤلف و مترجم و مدرس و... از آیات قرآن و احادیث بی نیاز نخواهید بود، بلکه رمز موفقیت شما حفظ آیات و احادیث اهل بیت (علیهم السلام) است؛ (2) زیرا مردم از شما قرآن و حدیث و روایات می خواهند و اموری از قبیل ضَرَبَ ضَرَبا و قواعد منطق و اصول و فلسفه و بقیه دروس حوزوی، مورد توجه آن ها نیست و اگر از این ها سخن به میان آورید، خسته و ملول می شوند؛ لذا از همین الان تصمیم بگیرید قرآن و حدیث حفظ کنید. (3)

حفظ قرآن [و علوم  قرآنی و فهم آن] به حدی مهم است که حضرت آیت الله مجتهدی (ره) می فرمایند: مرحوم آیت الله العظمی شاه آبادی، استاد عرفان امام (اعلی الله مقامهما)، فرموده اند: تمام علوم در سکرات موت و لحظه جان دادن، از انسان گرفته می شود، مگر علوم قرآنی.

پس بروید به دنبال علمی که جاودانه است؛ یعنی قرآن را بخوانید و حفظ کنید. (4) و بدانید که آسانسور بهشت با قرآن کار می کند، یعنی هر چقدر بخوانی، بالاتر می روی و اگر نخواندی، آسانسور می ایستد و باید پیاده شوی.

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «حَمَلَةُ القُرآنِ عُرَفاءُ اَهْلِ الجَنَّةِ»؛ (5) حافظان و حاملان قرآن عارفان اهل بهشت هستند. تا جوان هستید، قرآن کریم را حفظ کنید. آیاتی را که ما در جوانی حفظ کرده ایم، الان به خاطر داریم.

سعی کنید هر روز مقداری قرآن بخوانید (6) و در معانی آن فکر کنید و از خداوند بخواهید که به شما توفیق دهد به آن عمل کنید. حضرت امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرمودند: «اَلا لا خَیْرَ فی قرائَةٍ لَیْسَ فِیها تَدَبُّر»؛ (7) آگاه باشید، خیری در قرآن خواندنی که با تفکر و تدبّر نباشد، نیست.

خداوند متعال در قرآن کریم از بندگان شکایت می کند که چرا در آیات قرآن تدبّر نمی کنید «اَفلا یَتَدَبَّرُونَ القُرآنَ». (8) حضرت زین العابدین (علیه السلام) فرمودند: آیات قرآن خزاین و گنجینه هاست، پس هر وقت گنجینه ای باز شد، سزاوار است تو در آن نگاه کنی. (9)

حضرت آیت الله العظمی حاج سید احمد خوانساری که از مراجع تقلید بودند، به دلیل بیماری زخم معده، به دستور پزشک معالج، در بیمارستان بستری شدند. و چون ایشان سالخورده و ضعیف البنیه بودند و در وقت بستری شدن 89 سال از عمرشان می گذشت، لذا طاقت تحمل جراحی بدون بیهوشی ممکن نبود، و از طرفی هم ایشان اجازه بیهوش کردن را نمی دادند، زیرا معتقد بودند که در هنگام بیهوشی، تقلید مقلّدین اشکال پیدا می کند.

دکتر معالج به ایشان عرض می کند که طبق آزمایش ها و عکس برداری ها، باید حتماً عمل جراحی روی ایشان صورت گیرد.

آیت الله خوانساری می فرمایند: مانعی ندارد، عمل جراحی را هر وقت خواستید، شروع کنید، ولی قبل از آن به من خبر دهید که با تلاوت قرآن و توجه به آن، مشکل بی هوش کردن حل شود.

دکتر جراح پذیرفت و لحظاتی بعد عرض کرد: ما آماده هستیم که دست به کار شویم. آیت الله خوانساری فرمودند: هر وقت من شروع به خواندن کردم، شما هم شروع کنید. دکتر می گوید: تا ایشان شروع به خواندن سوره انعام کردند، چاقوی جراحی را روی شکم ایشان گذاشته و دست به کار شدیم، و چنان ایشان بی حرکت بودند، گویا در حال بی هوشی کامل هستند. بعد از پاره کردن و دوختن و اتمام کار، عرض شد: حضرت آقا! کار ما تمام شد. ایشان قرآن را بستند و فرمودند: صدق الله العلی العظیم.

عرض کردند: آقا دردتان نیامد؟ فرمودند: مشغول قرآن بودم، نفهمیدم.

علامه ملاّ محمد باقر مجلسی (ره) فرمودند: هر قدر در آیه ای بیشتر دقت می کردم، حقایق بیشتری نصیبم می شد تا این که ناگهان حقایق و معارف فراوانی بر قلبم فرود آمد. پس در هر آیه ای که تدبر کردم، همین گونه به من از حقایق و معارف عطا می شد.

حاج شیخ رضا سراج (ره) می فرمودند: قرآن را نباید خواند، بلکه باید آن را خورد. (یعنی فقط خواندن نباشد که عبارات در دهان تلفظ شود، بلکه قرآن را باید در اعماق وجود خود جای داد؛ هم از نظر حفظ و قرائت و هم از نظر معنی و عمل. قرآن مانند غذای لذیذ و گوارایی است که نباید فقط به دیدن و بو کردن آن اکتفا نمود، بلکه باید آن را خورد و از ویتامین ها و پروتئین های قرآن برای کمال معنوی و مادی بهره برد. در این صورت است که «هُدیً لِلْمُتَّقین» می شود و در غیر این صورت، کسی که بهره ای از تقوا نداشته باشد، نمی تواند زندگی خود را مطابق قرآن قرار دهد، لذا قرآن او را هدایت نمی کند.

هر چه انسان روی آیات و روایات تأمل و تعمق کند، باعث می شود که درهای علوم و معارف بی پایان به رویش باز شود و نور علم در دل او قرار گیرد و یکی از مواردی که نور علم در دل انسان پرتو افشانی می کند، وقتی است که انسان ارتباط خود را به وسیله عبادت و بندگی با ائمه اطهار علیهم السلام زیاد کند؛ زیرا که آن بزرگواران، قرآن ناطق هستند.

طلاب علوم دینیه در هر مقطعی که باشند، باید مدام با قرآن کریم و همچنین احادیث اهل بیت علیهم السلام در ارتباط باشند؛ چرا که احادیث آن ها، دل ها را زنده می کند و باعث موفقیت می شود؛ زیرا پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در حق کسانی که احادیث اهل بیت علیهم السلام را نشر دهند، دعای خیر کرده است. (10) در این احادیث، شأن نزول آیات قرآن، تفسیر قرآن، و مسائل اخلاقی، فقهی، عرفانی و... موجود است.

لذا روی همین اصل است که در حوزه علمیه حضرت آیت الله مجتهدی، صبح ها توسط ایشان، در کلاس درس برای طلاب، و ظهرها بین دو نماز و عصرها، بعد از نماز مغرب و عشاء حدیث گفته می شد. ایشان می فرمایند: باید این احادیث را بخوانید و بنویسید و عمل کنید و برای دیگران هم بگویید. هر جا می نشینید، حدیث بگویید؛ حتی شب ها که در خانه هستید. (11)

شایسته است هر کس دفتر حدیث داشته باشد و این احادیث را با ترجمه بنویسد که این دفتر بعد از او به یادگار بماند؛ چرا که فرزندان ما در آینده کمتر به دنبال دین و حدیث و قرآن می روند، ولی اگر شما دفتری داشته باشید و بعد از خود به یادگار بگذارید، گاهی دفتر شما را می آورند و می خوانند و می گویند: این دفتر پدر یا جد ماست و افتخار هم می کنند. (12)

پی نوشت ها:

1ـ در این زمینه حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام می فرمایند: «اعَلِّمِ النّاسَ عِلْمَکَ وَ تَعَلَّم عِلمَ غَیْرِکَ»؛ علم خودت را به مردم بیاموز و علم دیگران را هم یاد بگیر (بحارالانوار، ج 78، ص 111)

2ـ حضرت امام صادق علیه السلام درباره نقل حدیث فرمودند: «حَدَّثوا عَنّا و لا حَرَجَ، رَحِمَ اللّهُ مَنْ اَحْیی اَمرَنا»؛ از ما حدیث نقل کنید و احساس سختی مکنید، خدا رحمت کند کسی را که امر ما را زنده بدارد. بحارالانوار، ج 2، ص 151.

و همچنین حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمودند: «یا فُضَیلُ اِنَّ حَدیثَنا یُحیِی القُلُوب»؛ ای فضیل! سخن و حدیث ما دل ها را زنده می کند. بحارالانوار، ج 2، ص 151.

و همچنین حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: «اِعْرِفُوا مَنازِلَ النّاسِ عَلی قَدَرِ رِوایَتِهم عَنّا»؛ مقام و منزلت مردم را به تعداد روایاتی که از ما نقل می کنند، بشناسید. وسائل الشیعه، ج 8، ص 99.

3ـ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «اَشْرافُ اُمَّتی حَمَلةُ القُرآنِ وَ اَصْحابُ اللَّیْلِ»؛ اشراف و بزرگان امت من حاملین قرآن و شب زنده دارها هستند. بحارالانوار، ج 92، ص 177 و خصال، ج 1، ص 7.

4ـ حضرت امام صادق علیه السلام درباره حفظ قرآن فرمودند: «اِنَّ الَّذی یُعالِجُ القُرآنَ وَ یَحفُظُهُ بِمَشَقَّةٍ مِنهُ وَ قِلَّةِ حِفظٍ، لَه اَجرانِ»؛ همانا کسی که درباره قرآن بکوشد، و با کمی حافظه آن را به زحمت حفظ کند، برای او دو اجر و پاداش خواهد بود (یک پاداش به خاطر حفظ کردن و پاداش دیگری برای حافظه ضعیف داشتن). اصول کافی، ج 4، ص 409 و ثواب الاعمال ص 127.

و حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «فَاِنَّ دَرَجاتِ الجَنَّةِ عَلی قَدْرِ آیاتِ القُرآنِ یُقالُ لَهُ: اِقْرَأ وَارْقَ، فَیَقْرَأ ثُمَّ یَرْقی»؛ به درستی که درجات بهشت به مقدار آیه های قرآن است (روز قیامت) به قاری قرآن می گویند بخوان و بالا برو. پس می خواند و بالا می رود. اصول کافی، جلد 4، ص 409

5ـ بحارالانوار، ج 92، ص 177؛ معانی الاخبار، ص 226

6ـ «فَاقْرَوُا ما تَیَسَّر مِنْ القُرآنِ» مزمل/ 20

7ـ بحارالانوار، ج 2، ص 49؛ معانی الاخبار، ص 226

8ـ نسا/ 82

9ـ «آیاتُ القُرْآنِ خَزائِنُ فَکُلَّما فُتِحَتْ خِزانَةٌ ینْبَغی لَکَ اَنْ تَنْظُرَ ما فِیها» اصول کافی، ج 4، ص 4102

10ـ حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند: «اللهم ارحم خلفائی ثلاثا، قیل یا رسول الله و من خلفائک؟ قال: الذین یبلغون حدیثی و سنتی ثم یعلمونها امتی» حضرت سه بار فرمودند: خدایا جانشینان مرا مورد رحمت خود قرار بده. پرسیدند: ای پیامبر خدا! جانشینان شما چه کسانی هستند؟ فرمودند: کسانی که حدیث و سنت مرا تبلیغ می کنند و آن را به امتم می آموزند. امالی صدوق، ص 152؛ جامع احادیث شیعه، ج 1، ص 234.

11ـ حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) درباره نقل حدیث فرمودند: «تذاکروا و تلاقوا و تحدثوا، فان الحدیث جلاء القلوب، ان القلوب لترین کما یرین السیف و جلاؤه الحدیث»؛ با یکدیگر گفتگو و ملاقات داشته باشید و حدیث بگویید؛ زیرا حدیث مایه روشنی دل هاست، دل ها نیز مانند شمشیر زنگ می زند و جلای آن حدیث است. بحارالانوار، ج 2، ص 152.

12ـ حضرت امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمودند: «

منبع: کتاب «آداب الطلاب»، نوشته شاکر برخودارفرید

تنظیم: رهنما، گروه حوزه علمیه تبیان