درنگی بر جریان سلفی گری

یکی از جریان های انحرافی که در قرون میانی به تدریج در حوزه اندیشه و مذاهب اسلامی اثر گذاشت و خط فکری جدیدی را بنیان نهاد جریان سلفی گری است که در عصر اخیر نه به عنوان یک مکتب فکری خاص با یک سلسله اصول و فروع عقیدتی بلکه به شکل یک جریان گذشته گرای فکری با یک ساختار سیاسی ویژه شناخته می شود.

نظر به انحراف های گسترده اندیشه سلفیان در جهان اسلام که متاسفانه دامنه آن به حوزه عقاید دیگر مذاهب شناخته شده اسلامی نیز سرایت کرده است؛ می کوشیم تا در خلال نوشتارهایی چند به آسیب شناسی این جریان منحرف فکری بپردازیم.

"سلفیه" در لغت و اصطلاح

سلفی گری در معنای لغوی به معنی تقلید از گذشتگان، كهنه پرستی یا تقلید كوركورانه از مردگان است، اما سُلَفیه (Salafiyye: اصحاب السف الصالح) در معنای اصطلاحی آن، نام فرقه ای است كه تمسك به دین اسلام جسته، خود را پیرو سلف صالح می دانند و در اعمال، رفتار و اعتقادات خود، سعی بر تابعیت از پیامبر اسلام(ص)، صحابه و تابعین دارند. آنان معتقدند كه عقاید اسلامی باید به همان نحو بیان شوند كه در عصر صحابه و تابعین مطرح بوده است؛ یعنی عقاید اسلامی را باید از كتاب و سنت فراگرفت و علما نباید به طرح ادله ای غیر از آنچه قرآن در اختیار می گذارد، بپردازند. در اندیشه سلفیون، اسلوبهای عقلی و منطقی جایگاهی ندارد و تنها نصوص قرآن، احادیث و نیز ادله مفهوم از نص قرآن برای آنان حجیت دارد.(1)

از نظر اصول‌ اعتقادی‌، اهل‌ سنت‌ و جماعت‌ در اشكال‌ كنونى‌ آن‌، در طیفى‌ میان‌ اشعریه‌ تا سلفیه‌ پراكنده‌اند و این‌ تمایز از آن‌ رو پدید آمده‌ است‌ كه‌ گروهى‌ از عالمان‌ در برخورد با مباحث‌ اعتقادی‌ راهى‌ كلامى‌ و استدلالى‌ را مى‌جسته‌اند، در حالى‌ كه‌ گروهى‌ دیگر، دست‌ یافتن‌ به‌ عقیده‌ای‌ نجات‌بخش‌ را در گرو پذیرش‌ نصوص‌ و پیروی‌ شیوه سلف‌ (صحابه‌ و تابعین‌) در پرهیز از مباحث‌ كلامى‌ و تسلیم‌ نسبت‌ به‌ نصوص‌ شرعى‌ دانسته‌اند. گونه‌ای‌ خاص‌ از گرایشهای‌ اعتقادی‌ اهل‌ سنت‌ و جماعت‌ كه‌ در گستره‌ای‌ از تاریخ‌ در مشرق‌ اسلامى‌ از حیاتى‌ ممتد برخوردار بوده‌، مكتب‌ حنفیان‌ اهل‌ سنت‌ و جماعت‌، و شكل‌ كلامى‌ شده آن‌، یعنى‌ مذهب‌ ماتریدیه‌ است‌(2)

با پدیدار شدن موجی جدید از سلف‌گرایی نزد حنبلیان از سدۀ 7ق، تقلیدستیزی به عنوان طیفی از مکاتب حنبلی ظهور یافت. چنین رویکردی در آثار ابن تیمیه (د 728ق) به عنوان یکی از شاخص‌ترین چهره‌های سلفی در سده‌های میانه دیده می‌شود و پس از آن هم در آثار پیروان متقدم ابن‌تیمیه مانند ابن قیم جوزیه (د 751ق)، به خصوص در کتاب اعلام الموقعین عن رب العالمین این گرایش دیده می‌شد. در آثار فقیهان معتدل حنبلی در دوره‌های پسین، تأکید بر عدم جواز تقلید بر مجتهد نهاده شده بود(3)

ظهور ابن تیمیه

یکی از نقاط عطف تفکر سلف‌گرایی ظهور ابن تیمیه حرّانی است. او بعد از آنکه به جای پدرش بر کرسی تدریس و اِِفتاء نشست، عقایدی در مسائل توحیدی و جانبداری از اهل حدیث و پیروی از سلف و مخالفت با سایر گروه‌های فکری و فرقه‌های کلامی و فقهی اظهار داشت که در میان مسلمانان اختلاف شدیدی درباره افکار او پدید آمد تا جایی که برخی او را به عنوان رهبر فکری خویش پذیرفتند و برخی نیز او را به شدت انکار کردند و عقاید او را بدعت دانستند و فتوا به قتل یا حبس او دادند. تفصیل دید‌گاه‌ها درباره او مجال دیگری می‌طلبد.(4)

بعد از وفات ابن تیمیه نیز افکار او مورد توجه اهل حدیث به ویژه حنبلی‌ها بود و شاگردانش بر مبنای عناصر فکری او دعوت سلفیه را پایه ریزی کردند. در واقع او پلی برای وصول به مذهب سلف صالح به شمار می‌آید.(5)

نقطه عطف دیگری در تفکر سلفی‌گری

در قرن دوازدهم هجری قمری، محمدبن عبدالوهاب نجدی (1206- 1115.ق) با طرح مجدد ادعای بازگشت به اسلام اصیل، اندیشه پیروی از سلف صالح را بار دیگر به عرصه منازعات كلامی آورد. او با استناد به «بدأ الاسلام غریبا و سیعود غریبا» معتقد بود كه اسلام اصل نخستین را در غربت یافته است؛ ازاین رو، وی با آنچه خود آن را بدعت و خلاف توحید می خواند، به مبارزه برخاست و مسلمانان را به سادگی اولیه دین و پیروی از سلف صالح دعوت می كرد و مظهر بارز سلف صالح او نیز امام احمدبن حنبل بود.

یكی از آثار عبدالوهاب، التوحید و مختصر سیره الرسول نام دارد. نهضت وی جنبه ضد حكومت عثمانی یافت و پس از آن كه امرای سعودی نجد - كه حنبلی مذهب بودند - به آیین او گرویدند، وی برای فرمانروایی عثمانی خطرساز گردید و لذا محمدعلی پاشا، خدیو مصر، از جانب سلطان عثمانی برای سركوب آنان مامور شد. اما علیرغم این سركوب، با گذر زمان، پیروان محمدبن عبدالوهاب بر نجد و حجاز تسلط یافتند و دولت سعودی كنونی را تشكیل دادند.(6)

سیر تحول سلفی ها

سلفی‎ها روایات خود را مستقیما از احمد بن حنبل (متولد 241)، احمد بن تیمیه (متولد 728)، ابن القیم الجوزیه(متولد 751) و محمد بن عبدالوهاب تمیمی نجدی (متولد 1115-1206) می‎گیرند. سلفیه بعد از محمد بن عبدالوهاب به صورت یک شکل و ساختار سیاسی درآمد و هم پیمانی وی با محمد بن سعود پایه گذار حاکمیت آل سعود در عربستان به این روند تسریع بخشید. پیوند میان علما و حاکمان سعودی گرچه دچار تغییر و تحول شده است و شیوخ وهابی از برخی اختیارات خود از جمله بازداشت و امر قضا بازماندند اما در عین حال هنوز هم از وضعیت و جایگاه خوبی در نظام سیاسی سعودی برخوردار هستند. علاوه بر سرزمین حجاز، مصر نیز از تغییر و تحولات عقیدتی برکنار نماند و سلفی های این کشور با اقدامات و فعالیت‎های حسن البناء و جنبش اخوان المسلمین، سیر جدید ی در آموزه های عقیدتی اهل سنت تجربه کردند و باب های جدیدی برای این گروه جهت گشودن روزنه‎های محدود اجتهاد باز شد. اما با مرگ زودهنگام حسن البناء جنبش اخوان المسلمین تحت تأثیر اندیشه‎های دو شخصیت، به نام‎های ابوالاعلی مودودی و سید قطب قرار گرفت و آنها ضمن تثبیت روش پای بندی به متون دینی بر اساس دیدگاه های خاص فقهی خود، دیدگاه تکفیر را پی ریزی کردند.

سید قطب که تحت تأثیر اندیشه های ابن قیم جوزی در خصوص رفتار با اهل کتاب بود این اعتقاد را داشت که اهل کتاب تا زمانی که جزیه پرداخت می کنند می توانند در سرزمین های اسلامی با آرامش زندگی کنند در غیر این صورت مسلمانان باید با آنان به جهاد بپردازند. حمایت عربستان و کشورهای حاشیه ای خلیج فارس هماهنگی فراوانی میان سلفیون سنتی و جنبش اخوان‎المسلمین ایجاد کرد. از سویی دیگر دیدگاه ضد سوسیالیسم سلفیون جدید به خصوص در جریان جنگ‎های نیروهای جهاد افغانستان با شوروی مورد توجه شیوخ وهابی عربستان قرار گرفت.(7)

                                                                                                                                                     ادامه دارد ...

پی‌نوشت‌ها:

1.علی اصغر فقیهی، وهابیان، انتشارات صبا، 1352، چاپ اول، ص20

2. دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج10، اهل‌ سنت‌ و جماعت‌

3.همان، ج16، تقلید

4. شناخت سلفیه ـ معناشناسی، تاریخچه پیدایش و تحولات آن، دکتر علی الله بداشتی

5. دعوه شیخ الاسلام ابن تیمیه و اثرها علی الحرکات الاسلامیه المعاصره، ص159

6. مقصود فراستخواه، سرآغاز نواندیشی معاصر، شركت سهامی انتشار، 1377، چاپ سوم، ص129

7. فتاح غلامی، نگاهی به جریان سلفی‌ها