برزخ ملکوت؛ توهّم  یا واقعیت؟

چند سالی است که صدا و سیما، تولید سریال های مناسبتی با مضمون و درونمایه‌ی دینی را در دستور کار خود قرار داده است. پاره ای از این سریال‌ها که سالیان گذشته به مناسبت ماه رمضان روی آنتن رفتند چون میوه ممنوعه، روز حسرت، اغماء و او یک فرشته بود، در نزدیک سازی ذهن و زبان مخاطب به باورهای درست دینی، بیش و کم رهین توفیق بوده اند، اما رمضان امسال به رغم گذشت زمان و تجربیات به دست آمده، شاهد اثر فاخری از این دست نبودیم.

اینک با سپری شدن ماه مبارک رمضان و روشن شدن کارنامه و طراز هر یک از سریال های پخش شده، می‌توان ارزیابی منصفانه تری از میزان موفقیت این سریال ها به دست داد.

این سیاهه تنها متکفل ارزیابی محتوایی سریال "ملکوت" است که با صبغه و دورنمایه ای دینی، با عقاید مذهبی مردم به شدت دست به گریبان بود.

ملكوت روایتگر داستان زندگی مردی است متمول، کارخانه دار و حدودا 60 ساله به نام حاج فتاح كه بر اثر سانحه‌ای راهی بیمارستان می‌شود و داستان تقریبا از اینجا وارد موضوع اصلی خود شده و در یک ژانر دینی فضاسازی می شود.

در همان نمای اول روشن می شود که حاج فتاح از دنیا نرفته بلکه روح او در جایی میان برزخ و دنیا معلق و سرگردان است! در اینجا سوالات متعددی به ذهن مخاطب هجوم می آورد:

1. آن فضایی که روح سرگردان حاج فتاح در آن سیر می کند کجاست؟

برزخ که نمی تواند باشد چه آنکه بنا بر آموزه های دینی، برزخ، حایل و حد واسط میان دنیا و آخرت است و مادامی که روح به تمامه "توفّی" نشده باشد وارد جهان برزخ نمی شود.

دنیای مادی هم که نیست چرا که اولا: این دنیا، دار تکلیف است و  اختیار انسان تا پیش از مرگ از وی سلب نمی شود ثانیا: شهود ملائکه در این دنیا برای انسان عادی میسور نیست ثالثا: بافت روایی فیلم و شخصیت مَلَکی سریال، فرشته حسابرس در سرای برزخ و قیامت را به ذهن متبادر می سازد که در متون دینی و روایی ماثور از این فرشته های الهی به "حاسبان" روز قیامت نام برده شده است.

یک احتمال دیگر نیز وجود دارد و آن اینکه بپذیریم اینجا همان برزخ است و اینگونه توجیه کنیم که بنا بر روایات موثق، ارتباط ارواح با این جهان به دلیل انس با مادیات همچنان وجود دارد.

وجود احادیث دال بر رفت و آمد مردگان به عالم دنیا خاصّه در شبهای جمعه را به هیچ روی منکر نمی شویم اما سخن اینجاست که همه اینها پس از زمانی است که روح از کالبد جسم مفارقت کرده و به سرای دیگر پر کشیده باشد حال اینکه حاج فتاح بنا بر تصریح وابستگان و حتی فرشته موکل، دچار مرگ مغزی شده و هنوز روح در کالبدش جریان دارد.

آری! اینجا ناکجاآبادی است که فقط در ذهن نویسنده سریال وجود دارد.

2. هویت فرشته سریال مشخص نیست. با توجه به دیالوگ هایی که میان او و حاج فتاح رد و بدل می شود، وی فرشته موکّل و گمارده حاج فتاح است اما سوال اینجاست که اگر حاج فتاح مرده و به سرای برزخ انتقال یافته است آنگاه فرشته های حسابرس مانند نکیر و منکر به امور وی رسیدگی می کنند نه فرشته های موکّل و مراقب.

در قرآن کریم آیاتی درباره فرشته های گمارده بر انسان وجود دارد که از آنها تعبیر به "کرام الکاتبین" شده است، دو فرشته ای به نام "رقیب" و"عتید":

اِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ * ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ[1]

(به خاطر بیاورید هنگامی که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسان هستند اعمال او را دریافت می‏دارند.

* هیچ سخنی را انسان تلفظ نمی‏کند مگر اینکه نزد آن فرشته‏ای مراقب و آماده برای انجام ماموریت است.[ق/18و17] )

"رقیب" به معنی مراقب است  و "عتید"_ از ماده "عتاد" بر وزن جهاد به معنی ذخیره نمودن _کسی است که مهیای انجام کار است.

اما این دو فرشته مامور ثبت و ضبط اعمال نیک و بد آدمی در جریان حیات دنیوی او یند و نه حیات برزخی و اخروی.

3. چنانکه گذشت بازیگر نقش اول سریال_حاج فتاح_دچار مرگ مغزی شده و به کما می رود پس از آن حالاتی بر وی  و او به کمک فرشته موکل خود بر پاره ای از احوال و جریانات دنیوی اطلاع پیدا می کند!

این انگاره که کسی صرفا با مرگ مغزی_ و نه انتقال روح _ به عالم برزخ انتقال یابد، عقیده ای سازگار با عقاید خرافی عوام مسیحی است، در باورهای ایشان چنین آمده که ارواح سرگردان برای انجام امور نیمه کاره خود میان برزخ و دنیا در رفت و آمدند.

دخالت اینگونه عناصر خرافی در جریان سریالی که مستقیما انگشت روی باورهای مردم گذاشته و در تاثیر گذارترین مقطع زمانی_ماه مبارک_و در آماده ترین شرایط ذهنی و ایمانی مردمان پخش می شود به واقع هیچ توجیهی ندارد.

براستی چه کسی پاسخگوی صحنه های ابهام آفرین و انحراف آمیز این سریال در فضایی ذهنی مخاطبان است؟

به نظر می رسد عوامل این سریال در تولید آن از برخی فیلم های غربی گرته برداشته اند که خرافات مسیحی را در فیلمهای ماورایی سینمای خود به تصویر می کشند.

4. تکلیف فضای روایی داستان روشن نیست و معلوم نمی شود که رویکرد این سریال طنز است یا واقعیت؟!

تصویر سازی مفاهیم دینی در برخی صحنه ها به گونه ای بود که به جای آنکه مخاطب را به فکر فرو برد و اندرز و معرفتی دینی را در ضمن یک دیالوگ سازنده به وی منتقل نماید، وی را می خندانید و این درآمیختگی مفاهیم دینی و طنز بیش از هر چیز عقاید مسلم دین مبین اسلام را به سخره می گرفت.

5. و در نهایت اینکه در ملکوت، پرداختن به موضوعاتی نخ نما و تکراری، ذائقه تنوع پسند مخاطب را ارضاء نمی کرد و در برخی موارد حتی نوعی حس ساده انگاری و واخوردگی به مخاطب دست می داد.

به راستی طرح موضوعات دینی متنوعی چون "برزخ"، "تجسم اعمال"، "حسابرسی قبر و برزخ"، "موکّلان اعمال آدمی"، "حقّ النّاس"، "دیون"و.. در این سریال تا چه اندازه با انگاره های اصیل کتاب و سنت سنخیت داشت؟

آیا این سریال توانست واقعیات دین و مذهب را به گونه ای تصویر سازی کند که کمترین کج فهمی و غلط اندیشی به ذهن و زبان مردم راه نیابد؟

باور نگارنده بر این است که عوامل سریال یاد شده، به رغم تلاش وافرشان، از قافله هم قطاران خود عقب ماندند و در دست یابی به اهداف و رسالت حقیقی خویش، کمترین میزان توفیق را در کارنامه خود به ثبت رساندند.

با نگاهی به نظرسنجی های متعددی که از سوی برخی نهادها، مجلات و سایت‌ها به دست آمده است نیز می توان نتیجه گرفت که سریال ملکوت چنانکه باید در میان مردم جایی باز نکرد و نمره قبولی از مردم نگرفت؛ مثلا در پایان نظر سنجی های پیاپی بانی فیلم؛ تنها روزنامه سینمایی کشور، (هفتمین نظرخواهی)، ملکوت هیچگاه بالاتر از رقم 10 ارزیابی نشد.

همچنین بر اساس نظرسنجی مجله مشهور همشهری جوان ، در بخش بدترین سریال، «ملكوت» با كسب 75درصد از آرا برنده تمشك طلایی شد؛ اگر چه تمشك زرین بازیگری به «محمدرضا شریفی‌نیا» رسید.

در بخش فاجعه نیز نویسندگان و خوانندگان مجله به اتفاق، جلوه‌های ویژه «ملكوت» را انتخاب كردند.