درس تفسیر آیت‌الله سبحانی

تفسیر سوره حشر در ماه مبارک رمضان 1431

(قسمت اول)

اشاره

نشست علمی تفسیر سوره حشر، توسط حضرت آیت ‌الله سبحانی، در ماه رمضان امسال (1431)، هر روز بعد از نماز ظهر و عصر با حضور طلاب و اقشار مختلف مردم در مجتمع عالی فقه (حجتیه) قم برگزار می گردد. آن چه پیش رو دارید گزیده ای از این مباحث است که در ایام ماه قرآن، به مرور تقدیم عزیزان می گردد.

نکاتی در تفسیر «بسم الله الرحمن الرحیم»

علمای امامیه «بسم الله» هر سوره را جزو آن سوره و یک آیه جداگانه محسوب می کنند، ولی در نظر اهل سنت بجز سوره حمد «بسم الله» در سایر سور، فقط فاصل بین آیات محسوب می گردد و آیه جداگانه ای نیست.

از آنجایی که بیشترین چاپ و انتشار قرآن کریم در کشورهای عربی اهل تسنن است، بنابر این در اکثر کتابت ها «بسم الله» را جزو آیات محسوب نمی کند و در کشور ما نیز برای جلوگیری از کثرت کتابت ها و بروز اختلافات، بسمله مانند نظر اهل سنت کتابت شده است.

معظم له با اشاره به حدیثی از امام صادق علیه السلام، بر بلند خواندن «بسم الله» تاکید کرده و ادامه دادند: ائمه اطهار علیهم السلام  بر بلند خواندن «بسم الله الرحمن الرحیم» بارها تاکید کرده اند و اهل سنت را بر آهسته خواندن آن نکوهش می نمودند.

حرف «باء» در بسم الله به معنای استعانت است، چون «ایاک نعبد و ایاک نستعین» که در ادامه سوره حمد نازل شده که قرینه خوبی محسوب می شود تا متعلق «باء» در بسمله را «اَستعینُ» بدانیم.

احتمال دیگری در متعلق«باء»: معتقد هستم، به دلیل این که اولین آیه نازل شده بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آیه «اقراء باسم ربک الذی خلق» است. بنابراین احتمال دارد متعلق حرف« باء» کلمه محذوف «اِقراءُ» باشد.

همزه «اسم»، همزه وصل است و طبق قواعد علم صرف، همزه وصلی که مجرور باشد در کتابت ذکر می شود، ولی در قرائت حذف می گردد، مانند: «اقراء باسم ربک...»، در حالی که در «بسم الله» نه تنها قرائت همزه بلکه کتابتش نیز ساقط شده که برای این مسأله دو احتمال وجود دارد:

وجه اول، کثرت استعمال و کتابت مردم آن دوران به صورت «بسم الله» است نه به صورت «باسم الله» که به مرور زمان تثبیت شده و وجه دوم که قوی تر نیز می باشد، این است که اسمی که متعلقش محذوف باشد، همزه وصلش نیز مانند «بسمه تعالی» حذف می شود و اسمی که متعلقش مذکور باشد همزه وصلش نیز مانند «اقراء باسم ربک ...» مذکور است.

اشکال: طبق معنای «بسم الله» باید از نام خدا کمک بگیریم چون « اَستعینُ بسم الله» معنا می شود. در حالی که باید از خود خدا کمک گرفت.

برخی از مفسرین پاسخ داده اند «اسم» در اینجا اضافه و زائد است، در حالی که بنا بر اعتقادات شیعه چنین مسأله ای در قرآن هرگز وجود ندارد و هیچ آیه و حتی حرفی زائد و اضافی نیست.

اسم بر دو قسم است: برخی اسماء فقط بر مُسمی دلالت دارند، مانند: زِید، که فرد خارجی آن را در ذهن تداعی می کند. ولی برخی اسماء مانند: «الله» گرچه عَلَم هستند ولی مفهوم وصفی دارند و در بردارنده صفات ذاتی جلالیه و جمالیه است. بنا بر این اسم «الله» مفهومی وصفی از موجودی مقدس و دارای صفات ذاتی جمال، جلال و کمال است.

معنای «اله»

تمامی تفاسیر موجود، کلمه «اِله» را به «معبود» تفسیر و ترجمه کرده اند؛ ولی با تامل دقیق در آیات قرآن کریم، بعد از 14 قرن روشن شد که «اله» به معنای «الله» است نه «معبود».

همه مفسرین بر عَلَم بودن اسم «الله» متفق هستند و نزد حکمای اسلامی «الله» ذاتی است که مُستَجمِع (حاوی تمام) صفات جمال و جلال است و ریشه این اسم از «اِله» گرفته شده است.

مفسرین بیش از 9 معنای مختلف برای کلمه «اله» بیان نمودند که از جمله آنها: معبود، متحیر کننده، ملجا و پناه دهنده، سکون و آرامش دهنده و مرتفع و ... است که معتقدم، هیچ یک از این معانی و تفاسیر درباره کلمه «اله» صحیح نیست.

مفسرین طی 14 قرن تنها به لوازم معانی «اله» اشاره کرده و از معنای صحیح آن غافل مانده اند و تفسیر و ترجمه به لازم معنا کرده اند نه خود لفظ.

در این زمینه، با مراجعه به منابع لغت عرب، به دلیل اقوال مختلف  نتیجه دقیق و صحیحی برای محققین و پژوهشگران حاصل نمی گردد بنا بر این باید از نص قرآن برای تفسیر و ترجمه دقیق و صحیح کلمه «اله» بهره برد.

دو کلمه «اله» و «الله» معنایشان یکی است و وحدت در معنا دارند با این تفاوت که «الله»  اسم عَلَم و «اله» اسم کُلّی است که برای موحدین، مصداقش در عالَم خارج و واقعیت یکی است و برای مشرکین بی نهایت مصداق دارد.

برای این مدعا که کلمه «اله» به معنای «الله» است، سه دلیل وجود دارد:

اول، «وحدت ماده» یعنی: ماده این دو کلمه یکی است و چگونه امکان دارد با اضافه شدن «ال» به یکی از آن دو، معنای ماده به کلی تغییر کند؟ چنین موردی در لغت عرب هرگز دیده نشده است.

دوم، «احتجاج لفظ «اله» بر توحید» است که قرآن کریم برای کوبیدن مشرکین در آیات فراوانی از آن بهره برده و تصریح نموده که الهه های مشرکین تنها از نظر لفظی با «الله» شباهت دارند و هیچ بویی از ربوبیت و الوهیت نبرده اند.

قرآن کریم در آیات فراوانی همچون سوره قصص آیه 71 و 72 ، انبیاء آیه 22 و مومنین آیه 91 تصریح کرده است که اگر بنا به گفته مشرکین هر پدیده ای یک اله داشته باشد، اختلاف ذات، موجب اختلاف در تدبیر آنها شده که به تبع آن، جهان هستی از هم می پاشد.

تفاسیر موجود، کلمه «اله» را در آیات مذکور «معبود» ترجمه و تفسیر نموده اند؛ در حالی که این تفسیر در صحت آیات، اختلال ایجاد می کند و بسیاری برای رهایی از این خطا مجبور به تقدیر گرفتن الفاظ مختلفی در تفسیر این آیات شده اند.

مثلا در معنای آیه 22 سوره انبیاء آمده است که اگر دو معبود در جهان باشد نظام هستی به فساد کشیده می شود و این درحالی است که امروز هزاران معبود در هندوستان و بتکده ها موجود است و هیچ فسادی در جهان روی نداده، بنابراین باید «اله» در ترجمه همه قرآن ها به خود کلمه «الله» تغییر کند نه اینکه «معبود» ترجمه شود که با این ترجمه خطا رخ می دهد.

سوم، «الاستدلال علی التوحید فی الربوبیت» که علاقه مندان جهت مطالعه و آگاهی از این مسأله علمی می توانند به تفسیر ایشان در ذیل  آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» مراجعه نمایند.

ادامه مطلب را در اینجا ببینید.

تنظیم و فرآوری برای تبیان: رهنما، گروه حوزه علمیه

منبع: حوزه نیوز