ضرر در معامله

اگر تا به امروز معامله ای انجام  داده باشید حتما اسم خیار غبن را شنیده اید اما مفهوم آن را نمی دانید در این یادداشت شما را با مفهوم این اصطلاح حقوقی آشنا می کنیم:

تعریف غبن :

غبن در لغت :

غبن در لغت به مفهوم زیان به دیگری است [1] و غبن در لغت بمعنی خدعه است [2] و یعنی گول زدن و بازی دادن دیگری .

غبن در اصطلاح :

غبن در اصطلاح فقهی :.

« الغبن اصله الخدیعه و هو اصطلاح الفقهاء تملیك ماله بما یزید علی قیمته مع جهل الآخر » [3]

یعنی : غبن اصلش فریب است و در اصطلاح فقهی به مالكیت در آوردن مال است به قیمت اینكه از قیمت اصلی زیاد باشد و همراه جهل طرف دیگر معامله باشد »

غبن در اصطلاح حقوقی :

به مفهوم عدم تعادل میان مورد معامله و ارزش مقرره آن است مانند عدم تعادل میان ثمن و مبیع [4].

تعریف خیار غبن :

«خیار غبن اختیاری است كه قانون در اثر عدم تعادل ارزش معاوضه مبیع با ثمن بمتضرر داده است كه می تواند معامله را فسخ یا بهمان نحو قبول نماید» [5].

تعریفی دیگر:

«غبن در لغت به مفهوم زیان به دیگری و در اصطلاح حقوقی عدم تعادل میان مورد معامله و ارزش مقرره آن است» [6].

« غبن در لغت به معنای فریفتن و گول زدن آمده است در اصطلاح حقوقی عبارت است از زیانی که در اثر عدم تعادل بین عوض معامله و ارزشی که مورد معامله واقعاً دارا بوده به میزان فاحش به طرف معامله یعنی مغبون وارد شده است »7].

در قانون مدنی هم خیار غبن رادر ماده 416 اینگونه تعریف کرده است :

« هریک از متعاملین که در معامله غبن فاحش داشته باشد بعد از علم به غبن می تواند معامله را فسخ کند »

مقایسه تعریف ها :

قانون مدنی از خیار غبن تعریفی نیاورده است ودر تعاریف حقوق دانان از خیارغبن نیز تعریف های تقریباً یكسانی شده است و اگر بخواهیم بین تعاریف حقوقدانان مقایسه ای به عمل آوریم  نكته ای  كه بتوان آن را امتیاز تعریف ها به حساب آورد به دست نمی آید . [8]

انواع غبن و ویژگی های خیارغبن

همانطور که گذشت قانون در مورد خیار غبن گفته است :

« هریک از متعاملین که در معامله غبن فاحش داشته باشد بعد از علم به غبن می تواند معامله را فسخ کند »

9].

برای خیار غبن می توان ویژگی هائی برشمرد :

1-  خیار غبن مختص یک طرف معامله نیست :

در میان خیارات مندرج در قانون برخی از خیارات است كه تنها به یك طرف از معامله اختصاص دارد و برای طرف دیگر حق فسخ وجود ندارد مثلاً خیار تأخیر ثمن مخصوص بایع( فروشنده) است و یا خیار حیوان فقط به مشتری اختصاص دارد در مقابل خیاراتی هم وجود دارد كه برای هردو طرف معامله و عقد خیار موجود است مثلاً در خیار مجلس در این مورد خیار غبن مختص یک طرف معامله نیست و شخص مغبون هرطرف که باشد با وجود شرائط مندرج در قانون برای او حق فسخ ایجاد می شود .

2-خیار غبن اختصاص به عقد بیع ندارد و در سایر عقود معین نیز حسب مقتضا و شرائط عقد ممکن است وجود داشته باشد مانند خیار غبن در اجاره که مورد اجاره با اجاره بهاء باهمدیگر سازگاری نداشته باشد.

3- خیار غبن در صورتی ثابت است که غبن فاحش باشد و توضیح بیشتر در این زمینه در جای خود خواهد آمد .

4-خیار غبن در معاملات وعقود معوض وجود دارد ولی در عقود غیر معوض بدلیل اینکه عوضین وجود ندارد غبنی قابل تصور نیست و خیار غبن وجود ندارد.

انواع غبن :

غبن دو نوع است فاحش و غیر فاحش و البته گاهی قسم دیگری که غبن اَفحَش باشد را هم به این تقسیم اضافه می کنند :

1- غبن غیر فاحش :

در صورتیکه غبن عرفاً قابل مسامحه باشد غبن غیر فاحش است این ملاکی است که در قانون مدنی پیش بینی شده است :

« غبن در صورتی فاحش است که عرفاً قابل مسامحه نباشد» [10]

البته برای تشخیص اینکه چه مقداری در عرف قابل مسامحه است همیشه ممکن است اختلاف پیش بیاید این نوع از غبن خیار را بوجود نمی آورد .

2- غبن فاحش :

همانطوریکه از بیان قبل هم مشخص می شود غبن در صورتی فاحش است که عرفاً قابل مسامحه نباشد و البته همان اشکال قبلی در اینجا هم پابرجا است که ملاک تشخیص عرف چه است ؟ [11]

« ملاک ایجاد خیار فسخ وجود غبن فاحش است و معیار اساسی در فاحش بودن غبن همانطور که در ماده 417 اصلاحی قانون مدنی ذکر شده است عدم تعادل ارزش تاحدی که از نظر عرف قابل مسامحه و چشم پوشی نباشد .

توضیح آنکه ممکن است ارزش واقعی مال مورد معامله با آنچه که در عقد مورد توافق طرفین قرارگرفته است متفاوت باشد ولی صرف وجود تفاوت موجب ایجاد خیار فسخ نمی شود بلکه اگر تفاوت موجود به حدی باشد که عرف آن را موجب ضرر فاحش طرف عقد تلقی نماید حق فسخ برای زیان دیده ایجاد می شود در ماده 417 قبل از اصلاح سال 1361 برای تشخیص فاحش بودن غبن ملاک حداقل خُمس (یک پنجم) قیمت تعیین شده بود وچنین مقرر گردیده بود که تفاوت کمتر از یک پنجم عرفاً قابل مسامحه می باشد ولی در اصلاحیه فوق ملاک مزبور حذف و تشخیص عرف جایگزین گردید به نظر می رسد اصلاح فوق منطقی بوده چراکه اگر ملاک کلی رجوع به عرف باشد تعیین میزان قطعی در قانون ضرورت ندارد به علاوه اگر تعیین فاحش بودن غبن به عرف واگذار گردد می توان در موارد مختلف با توجه به مقتضیات و شرائط گوناگون آن را مشخص نمود امروز دادگاه ها مسئله غبن فاحش را به کارشناس و خُبره ارجاع می دهند ضمناً اضافه می نماید که ملاک غبن فاحش قیمت مبیع در هنگام عقد است .» [12]

3- غبن افحش :

غبن افحش به صورتی اطلاق می شود که [13] بیشتر از غبن فاحش و تفاوت به وضوح و روشنی مشاهده شود [14]

با این وجود در تقسیمات متعارف و معمول کتابهای حقوقی کمتر از غبن اَفحَش ذکری به میان آمده است.

در این یادداشت دانستیم که غبن چیست و چه ویژگی هائی دارد و همینطور دانستیم که غبن دارای چه انواعی است در یادداشت بعد کوشش می شود که احکام و شرائط خیار غبن بررسی شود انشاءالله .

تهیه و تنظیم: ندا سادات پاک نهاد

منابع:

- پرویز نوین و عباس خواجه میری حقوق مدنی 6 انتشارات كتابخانه گنج دانش ص125

- امامی حسن حقوق مدنی ج 2 ص 496 .

3-شیخ انصاری مكاسب نشر مؤسسه نعمان جلد دوم ص 261

4- عباس خواجه پیری و پرویز نوین پیشین ص 125.

5-حسن امامی پیشین ص 496

6-عباس خواجه پیری و پرویز نوین پیشین ص 125

7-مهدی شهیدی حقوق مدنی 6 مجمع علمی و فرهنگی مجد ص 58

-8البته در این تحقیق به منابع متعددی مراجعه نشده و در همین موضوع تعریف فقط به سه منبع مراجعه شده كه این نكته مذكور در بالا در مقایسه این سه تعریف می باشد

9-قانون مدنی ماده 416

10-قانون مدنی ماده 417

11-البته در قانون قبل از اصلاح این ماده ملاک فاحش بودن را یک پنجم قیمت ذکر کرده بود که البته آن صورت اشکالش بیشتر از این بوده زیرا ممکن است یک معامله خیلی بزرگ باشد و غبن هم کمتر از یک پنجم باشد ولی مبلغ هنگفتی باشد.

12-عباس خواجه پیری و پرویز نوین پیشین ص 127

13-البته این نوع را معمولاً جزء تقسیم بندی آورده نمی شود ولی بعضی از حقوقدانان این نوع را هم اگرچه بصورت ضمنی ذکر کرده اند :

« درصورتی که غبن به میزان فاحش هنگام عقد ساقط شود و پس از معامله معلوم شود که غبن افحش بوده ...» مهدی شهیدی حقوق مدنی 6 مجمع علمی و فرهنگی مجد ص 60 .

14- از این قسم در كتاب های حقوقی تعریفی به میان نیامده است ولی به عنوان نوعی از غبن ذكر شده است .