فراسوی ترجمه

سیری در ترجمه های فارسی قرآن (5)

اشاره:

سلسله نوشتار " فراسوی ترجمه " تلاش دارد تا با مطالعه مورد پژوهانه، گزارشی توصیفی و  تاریخی از ترجمه های قرآن به زبان فارسی و سیر تحول ترجمه نگاری قرآن را ارائه نماید. در هر شماره از این سلسله، به تفکیک هر قرن، ترجمه های قرآن مربوط به همان سده، معرفی و تبیین می شود.

قران آکادمی تاجیکستان (قرن 7 هـ.ق)

این نسخه با شماره 5570 در انستیتوی شرق شناس و میراث خطی آکادمی علوم تاجیکستان نگهداری می شود. این اثر دارای 526 صفحه است و شامل اکثر آیات قران است. دكتر گرمارودی که بخشی از این ترجمه را باز نویسی و تصحیح کرده معتقد است با توجه به ویژگی های ظاهری و زبانی این نسخه نباید فاصله آن به ما از هشت قرن کم تر باشد.¹ بنابراین نظر، تاریخ کتابت این اثر حداکثر قرن هفتم هجری است. وی بخشی از ویژگی های این ترجمه را که قدمت آن را می رساند در 14 بند بر شمرده است از جمله می توان به کار برد لغات مهجور مانند کلمه" چپلک "بجای" نطفه" و رعایت ساختار زبان عربی در جمع بستن کلمات و هماهنگی صفت و موصوف اشاره کرد.² این اثر بسیار بدیع که دارای فواید زبان شناختی ارزشمندی است ترجمه ای کاملاٌ تحت اللفظی است و ساختار زبان عربی را در جمله بندی رعایت کرده است.

قرآن مترجم 315 6 (قرن 7 هـ.ق)

قران مترجم 6315 آستان قدس رضوی، شامل نصف قران مجید یعنی از ابتدای سوره فاتحه تا پایان سوره کهف است. این ترجمه دارای نثری سلیس و روان است و به ترجمه های تاریخدار کهن شباهت فراوان دارد. از این رو است که آن را در مجموعه قرآن های ترجمه شده در قرن هفتم به حساب آورده اند.³ این نسخه به سبب برخورداری از خطی خوانا و زیبا و لهجه و تلفظی كهن اهمیت خاصی دارد. تلفظ برخی از كلمات مستعمل امروزی نیز در حوزه كتابت این ترجمه نمایان است.⁴

شریف لاهیجی ( 1086 هـ . ق )

تفسیر شریف لاهیجی در قرن یازدهم هجری توسط بهاءالدین محمد بن شیخ علی شریف لاهیجی تالیف شده است او از دانشوران شیعی امامی است این تفسیر را در سال 1086 هـ . ق به رشته تحریر در آورده است.⁵

وی هدف خود را از نگارش این اثر ارائه تفسیری ساده و مورد اعتماد در مذهب امامیه برای برادران ایمانی می داند که شواغل و موانع روزگار آنها را محروم از تحصیل علوم دینی کرده و خود را نیازمند به ترجمه قرآن می دانند اما در حقیقت این کتاب ترجمه نیست و مباحث آن فراتر از ترجمه است.⁶ روش مفسر بدین گونه است که هر آیه را به عبارات کوتاه تقسیم می کند و پس از ترجمه به تفسیر مختصر آن می پردازد. ترجمه آیات نه مقید به لفظ و پایاپای کلمات است نه از چهار چوب کلمات خارج شده و شکل تمام و کامل تفسیر را پیدا می کند. عبارات ساده و روان و خالی از تعقید آن برای همگان قابل درک است.⁷

قرآن مترجم شماره 1089 (759 هـ.ق)

در بخش نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی قرآن دستنویسی به شماره 1089 از مترجمی ناشناخته وجود دارد. این اثر که بر آن تاریخ 759 هجری قمری درج شده است، ترجمه ای کامل از قرآن کریم در 953 صفحه می باشد که توسط محمد بن ابراهیم بن محمد ملقب به منجم الثوری کتابت شده است .

این اثر ترجمه ای محکم و استوار و خالص از قرآن و به روش تحت اللفظی است.⁸ البته چون مترجم تعمد داشته که تا سر حدّ امکان تمام کلمات قرآنی را به فارسی برگرداند، گاه مجبور شده کلمات قرآنی ای را که در فارسی، معادل نداشته با یک عبارت و گاه یک جمله معنی کند.⁹ ترجمه ذیل آیات مشخص نیست که از کاتب است و یا از روی نسخه ای قدیمتر، گر چه پاره ای از قرائن نشان می دهد که زبان این ترجمه باید به دوره های مقدم بر زبان کتابت متعلق باشد.¹⁰ مترجم غیر از مواقعی که مفرّی نداشته توضیحات تفسیری داخل شده در متن ترجمه ندارد. البته حواشی تفسیری در حاشیه برخی آیات دارد. از جمله در حاشیه آیه 2 سوره مجادله، ظهار را توضیح می دهد.¹¹ و در مؤخره کتاب، جدول اسماء الله را نیز دارد.¹²

تفسیر گازر(قرن 9 هـ.ق)

تفسیر گازر یا "جَلاء الاذهان و جِلاء الاحزان،" تالیف شیخ ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانى از دانشمندان شیعى قرن نهم یا دهم هجرى است. این تفسیر و ترجمه در واقع تلخیص تفسیر ابوالفتوح رازى است، كه از نثرى روان و پخته برخوردار است. مى‏توان گفت از قرن چهارم تاهشتم، او در شمار معدود كسانى است كه بخشى از آیات الهى را به فارسی روان - نه به صورت معادل‏یابى و حفظ ساختار عربى- ترجمه كرده است.¹³ البته در این تفسیر به همان اندازه که عبارات فارسی تر شده اند ، کلمات عربی گردیده اند.¹⁴

تفسیر مواهب علیه (899 هـ.ق)

تفسیر مواهب علیه معروف به "تفسیر حسینى" اثر حسین كاشفى سبزوارى متعلق به قرن دهم هجری است و تاریخ تألیف آن را 899 قمرى ذكر كرده‏اند. در قسمت های ترجمه ای این اثر ، شباهت هایی با ترجمه های کهن هست ، اما هیچگاه تقلید در کار نیست . از نظر ساختار تابع نحو عربی است.¹⁵ و از نظر واژگان گرایش او به کاربرد کلمات عربی بیش از ترجمه های گذشته است .

ترجمه فارسی مخدوم نوح (قرن 10)

این ترجمه که به قلم مخدوم لطف الله بن مخدوم نعمت الله ، معروف به مخدوم نوح(911ـ 998ه.ق)انجام گرفته است نخستین ترجمه قران در شبه قاره هند است که حدود دویست سال پیش از ترجمه شاه ولی الله دهلوی صورت گرفته است.¹⁶ مترجم در این اثر به بیان نکات تفسیری توجه ویژه ای داشته است و تقریباٌ در تمامی آیات نکات تفسیری و توضیحی را در لابلای ترجمه و البته بین هلالین، بیان کرده است.(همان،143)مثلا ٌ در ترجمه "و الفجر" نوشته است: بحق صبح (یا نماز صبح،یا صبح اول محرم یا ذی الحجه) از ویژگی های این ترجمه، روانی و سادگی آن است مترجم مطالب را با زبانی بسیار سهل و آسان ارائه کرده است.¹⁷ این ترجمه از طرف انجمن ادبی هند،به مناسبت آغاز پانزدهمین قرن هجری به کوشش ابو سعید غلام مصطفی قاسمی انتشار یافته است.

[1] - بنیات، سال ششم،شماره 31 ،ص 111

[2] - همان،ص 112 و 113

[3] - فهرست نسخ خطی قرآن های مترجم کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ص

[4] - میراث جاویدان، شماره سوم، ص 24

[5] - الشریف لاهیجی، بهاءالدین محمد شیخ علی، تفسیر شریف لاهیجی، با مقدمه و تصحیح میر جلال الدین حسینی ارموی (محدث)، 1363، شرگت چاپ و انتشارات علمی، تهران.

[6] - سیر تطور تفاسیر شیعه، ص 109.

[7] - سیر تطور تفاسیر شیعه، ص 110.

[8] - بررسی یک قرآن مترجم ،ص 151

[9] - همان، ص /168

[10] - همان، ص159

[11] - همان، ص166

[12] - همان،ص 153

[13] - دانشنامه جهان اسلام، ج 7، ص 82

[14] - تاریخ ترجمه از عربی به فارسی ،ص215

[15] - تاریخ ترجمه از عربى به فارسى، ج 1، ص 233

[16] - بنیات شماره 3،ص 140

[17] - همان ،ص143