فراسوی ترجمه

سیری در ترجمه های فارسی قرآن (4)

سلسله نوشتار " فراسوی ترجمه " تلاش دارد تا با مطالعه مورد پژوهانه، گزارشی توصیفی و  تاریخی از ترجمه های قرآن به زبان فارسی و سیر تحول ترجمه نگاری قرآن را ارائه نماید. در هر شماره از این سلسله، به تفکیک هر قرن، ترجمه های قرآن مربوط به همان سده، معرفی و تبیین می شود.

تفسیر نسفى: ( قرن 6-هـ.ق)

این تفسیر اثر ابوحفص نجم الدین عمر نسفى، فقیه و مفسر قرن پنجم هجرى است (538-462 ه .ق) ویژگى مهم این ترجمه در درجه نخست در سبك نگارش آن است كه از نثر مسجع بهره جسته است و در مرحله بعد در افزودن برخى نكات تفسیرى به ترجمه است. این كتاب از لحاظ زبان‏شناسى و بررسى واژگانى به سبب نثر كهن و زیبائى كه دارد مورد توجه است.¹ از نظر واژگان و تعبیرات اصیل بقدری غنی است که می تواند پشتوانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی باشد.²

كشف الاسرار و عده الابرار: (م 520 هـ.ق)

این تفسیر كه معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصارى است توسط ابوالفضل رشید الدین میبدى (م 520 ه) نگاشته شده است. در این تفسیر معانى و مفاهیم آیات قرآن در سه نوبت بیان مى‏گردد كه نوبت اول آن ترجمه دقیقى از قرآن است. برخى قرآن پژوهان این اثر را از جهاتى اوج تحول ترجمه به شمار آورده‏اند كه آن را تنها با تفسیر ابوالفتوح رازى قابل مقایسه دانسته‏اند.³ توجه ویژه میبدى به فارسى نویسى و گزینش واژه‏هاى معادل براى كلمات عربى در این اثر در خور تحسین است.

ترجمه ابوالفتوح رازى: ( 533 هـ.ق)

"روض الجنان و روح الجنان معروف به تفسیر ابوالفتوح رازى از حسین بن على بن محمدبن احمد نیشابورى" (م 550 ه) است. این تفسیر در سده ششم قمرى و پیش از سال 533 قمرى تألیف شده است. .در این اثر، پیش از تفسیر آیات ابتدا ترجمه‏اى تحت اللفظى و بدون توجه به تفسیر ارائه شده است..

این تفسیر، از لحاظ اشتمال بر فوائد لغوى و دستورى و نثر ساده و روان، ارزش و اهمیت فراوانى دارد. سبك نثر آن كهنه و به شیوه كتب علمى و اخلاقى سده پنجم هجری است و مشتمل بر بسیارى از واژه‏ها و تعبیرات و تركیباتى است كه در نوشته‏هاى دیگر هم دوره آن كمتر توان جست.⁴ در سال 1380 ترجمه آیات این تفسیر با عنوان "قرآن كریم با ترجمه ابوالفتوح رازى" توسط محمد مهیار تنظیم شد و توسط مؤسسه مطبوعاتى دینى قم به چاپ رسید.

تفسیر بصائر یمینى: ( 552 هـ.ق)

ترجمه و تفسیر بصایر یمینى، تفسیرى از همه قرآن مجید با ترجمه آیات به فارسى روان و استوار است از معین الدین محمد بن محمود نیشابورى. این تفسیر از قرن ششم و حدود سال 552 ه.ق به جاى مانده است. از آنجا كه نثر كتاب با دستور زبان فارسى انطباق بیشتر یافته است این اثر را دنباله تحول ترجمه به شمار آورده‏اند.⁵ از نظر واژگان نیز انبوهی کلمه فارسی کهن در بر دارد که در مواردی شکل صرفی یا پیشوند و پسوند های کهن آنها تغییر کرده است.⁶

ترجمه قرآن رى ( 556 هـ.ق)

این ترجمه تحت اللفظى متعلق به سال 556 قمرى است و ترجمه آیات در بین سطرها نوشته شده است، این ترجمه به دست ابوعلى بن حسن بن محمد بن حسن خطیب در قریه كهكابر رى تحریر شده است.⁷ ترجمه استوار و دقیق این اثر كه نشانه هاى بارزى از لهجه رازى در قرن ششم هجرى را دربردارد از مشخصه هاى این اثر است، هرچند این ترجمه ، ترجمه ای تحت اللفظى است. با این همه مترجم در بسیارى از موارد ترجمه اى آزاد از قرآن ارائه داده است.⁸

[1] - گلستان قرآن ، شماره 23 ، ص 18

[2] - عزیز الله جوینی ،مقدمه تفسیر نسفی ، ص 4

[3] - دانشنامه جهان اسلام، ج 7، ص 81

[4] - هزار سال تفسیر فارسى، ص 403

[5] - دانشنامه جهان اسلام، ج 7، ص 81

[6] - تاریخ ترجمه از عربی به فارسی ،ص215

[7] - ترجمه فارسى قرآن رى، دیباچه مصحح، ص چهار

[8] - گلستان قرآن، شماره 23، ص 21