مفاهیم قرآن در دیوان پروین(2)
بخش اول
15- مرگ:
در آیات:
کل نفس ذائقه الموت ثم الیناترجعون (57 عنکبوت )
کل یتوفاکم ملک الموت الذی وکل بکم (11 سجده)
مثنوی های 13 و 33 و 38 صفحات 311 – 347 – 357 و نیز:
هـــمـه سیـاح وادی عــدمـیـم / مـنعم و بـــینــوا و ســفــله و راد(516)
پـــتـک ایــام نـرم سـازدمــان /مـن اگـر آهـنـم تـو گـر فـــولاد (527)
آیــد گــه درگذشتـنـت نـاچـار / خود بگذری آنچه هسـت بـگـذاری (1390)
16- مقصود از آفرینش:
آیات:
ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار (191 آل عمران )
افحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم الینا لا ترجعون (115 مومنون )
بازتاب آن:
تـنهـا نـه خفتن است و تن آسانی / مـقـصود از آفـرینش و ایجادت (106)
هستـی از بهر تن آسانی اگر بودی / چه بـدی برتری آدمی از حوان (1164)
17- کمک به تهیدستان:
آیات:
فکلوا منها و اطعموا البائس الفقیر (28 حج )
فآت ذی القربی حقه و المسکین و ابن السبیل (38 روم )
و در این دیوان:
از آن بــازوت را دادنــد نــیرو / که گـیری دست هر بی دست و پـا را (65)
مشو خود بین که نیکی با فـقـیران / نـخـستیـن فـرض بـودست اغـنیا را (67)
و نیز مثنوی های 10 و 50 صفحات 303 و 378
18- نسب:
فاذا نفخ فی الصور فلا انساب بینهم (101 مومنون )
ز ادب پرس مپرس از نسب و ثروت / ز هنر گوی مگوی از پدر و مادر (847)
19- مال یتیم:
ان الذین یاکلون اموال الیتامی ظلما انما یاکلون فی بطونهم نارا (10 نساء)
خـون یـتـیـم در کشی و خواهـی باغ بـهشـت و سـایـه طـوبـی را (371)
20- تنها خدا:
ایاک نعبدو ایاک نستعین (5 فاتحه )
اندر آن دل که خدا حاکم و سلطان شد /دیگر آن دل نشود جای کس دیگر (845)
21- شک و ایمان:
ولا یرتاب الذین اوتوا الکتاب و المومنون (31مدثر)
دل اگر پرده شک را نـدرد هـرگـز / نـبـود راه سـوی درگـه ایـقانـش (904)
22- راه راست:
و هدوا الی الطیب من القول و هدوا الی صراط الحمید (24حج)
ربنا لاتزغ قلوبنا بعد اذهدیتنا (8 آل عمران )
در راه راسـت کج چـه روی چندین / رفــتار راسـت کـن نـیی خرچنگ (961)
خواهی اگر راه راست راه نـیکـویی / خواهی اگر شمع راه دانش و عرفان (1104)
23- رخسار مومنان:
تعرفهم بسیماهم لا یسئلون الناس الحافا (273بقره )
سیماهم فی وجوههم من اثرالسجود (29 فتح )
رخسـار خـویـش رانـکنی روشـن / زآیـیـنـه دل ار نـزدایـی زنـگ (962)
24- بنده شیطان:
الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لاتعبدوا الشیطان (60 یس)
وما لنا الاّ نتوکل علی الله و قد هدانا سبلنا (12 ابراهیم )
تراکه خانه دل خلوت خدا بوده است / چرا به معبد شیطان کنی سجود و قیام (1005)
25- جاهدوا:
که اشاره دارد به آیات:
و جاهدوا فی الله حق جهاده(78 حج)
واتقوا الله و ابتغوا الیه الوسیله و جاهدوا فی سبیله (35 مائده)
كه در شعر پروین به زیبا ترین وجه ممكن جلوه گر شده است:
بـسی مـجاهده کردیم در طـریق نفـاق / ببین چـه بیهـده تفسیر جاهدوا کردیم (1090)
26- گمراهان و رستگاران:
قد افلح من تزکّی (14 اعلی )
فمنهم من هدی الله و منهم من حقت علیه الضلاله (36 نحل)
تو چنین گمره و یاران همه در مقصد / تو چنین غرقه و دریا ز درر مشحون (1339)
کـــاردانـان راه دیگـر می رونــد / مــا تــبهـکاران بـراه دیـگریـم (1084)
27- تكلیف در حدّ توان:
لا یکلف الله نفسا الاوسعها (286 بقره)
بار هر کـس در خور یـارای اوسـت / مـوزه هرکس برای پـای اوست (4462)
28- جلوه جمال حق:
لله المشرق و المغرب فاینما تولوا فثم وجه الله (115 بقره )
فضـای باغ تماشاگه جمال حـق است / من و تو نیز در آن از پی تماشاییم (3076)
29- خلق از واحد:
و هو الذی انشاءکم من نفس واحده (98 انعام )
چه فرق گر توبه یک رنگ و ما به یک رنگیم /تمام دختر صنع خدای یکتا ییم (3077)
30- پدیدآورنده ناپیدا:
لا تدرکه الابصار و هو یدرک ابصار و هو الطیف الخبیر (103 انعام)
ره آن پــوی کـه پـیــدایـش ازوســـت / لیـک بـا اینهمه خود ناپیداست (1972)
31- تباهی عمل:
اولئک حبطت اعمالهم فی الدنیا والآخره (69 توبه )
هزاران دانه افشاندیم و یک گل زان میان نشکفت / به شورستان تبه کردیم رنج باغبانی را (1825)
32- نور و ظمت:
والذین کفروا اولیاءهم الطاغوت یخرجونهم من النور الی الظلمات (257 بقره )
والله خیر و ابقی (73 طه )
بگرداندیم روی از نور و بنشستیم بـا ظـلمـت / رهـا کردیم باقی را و بگرفتیم فانی را (1826)
33- نوح:
قیل یا نوح اهبط بسلام منا و برکات علیک (48 هود)
چـو شـدی نـیک چـه پـروات ز بـد روزی /چـو شدی نوح چه اندیشه ات از طوفان (1168)
کشتی صبر اندرین دریا و افکندن چو نوح /دیده ودل فارغ از آشوب طوفان داشتن (1741 )
34-سحر (موسی):
فلما جاءالسحره قال لهم موسی القوا ما انتم ملقون (80 یونس)
فالقی السحره سجداً قالوا آمنا برب هرون و موسی (70 طه )
سحربازست فلک لیک چه خواهد کـرد /سحر با آنکه بود چون پسر عمران (1121 )
35- موسی (ید بضا):
واضمم یدک الی جناحک تخرج بیضاء من غیر سوء (22 طه )
هـر رهـنورد را نـبـود پـای راه شـوق /هر دست دست موسی عمران نمی شود(689)
36- موسی (گذشتن از دریا):
ولقد اوحینا الی موسی ان أسر بعبادی فأضرب لهم طریقاً فی البحر یبساً لا تخف درکاً و لا تخشی (77 طه )
بگذر از بحر و ز فرعـون هـوی مندیش / دهر دریا و تو چون موسی عمرانی (1532)
37- موسی (كلیم الله):
وكلّم الله موسی تكیما (164نساء)
فلما تجلی ربه الجبل جعله دکّا و خر موسی صعقا (143 اعراف )
ونا دیناه من جانب الطور ایمن و قرّ بناه نجیّا (52 مریم )
هـمچـو موسی بـودن از نـور تجلی تابناک / گـفتگوها با خدا در کوه و هامون داشتن (1746)
38- موسی(عصا):
فالقی عصاه و هی ثعبان مبین (107 اعراف)
عصا را اژدها بایست کردن شعله را گـلزار / تو با دعوی گه ابراهیم و گاهی پور عمرانی (1467)
39- ابراهیم (آتش):
قلنا یا نار کونی برداً و سلاماً علی ابراهیم (69 انبیاء)
بهــر گــلزار درآتـش مـفکن خـود را /کــه گـلـستان نـشـود بـر همه کس آذر (913)
40- اسماعیل (قربانی):
قال یا بنیّ انی اری فی المنام انی اذبحک فانظر ماذا تری قال یا ابت افعل ما تومر ستجدنی ان شاءالله من الصابرین (102 صافات )
مترس از جانفشانی گر طریق عشق می پویی / چو اسماعیـل بـایـد سـر نهادن روز قربانی (1454)
41- سلیمان (دیو):
ومن الشیاطین من یغوصون له و یعملون عملاً دون ذلک وکنّا لهم حافظین (82 انبیاء)
بـنـده فرمان خـود کردن هـمـه آفـاق ر ا / دیـو بستـن قـدرت دسـت سلیـمان داشتن (1732)
42- سلیمان (حشمت و كوه):
قال رب اغفرلی و هب لی ملکاً لا ینبغی لاحدٍ من بعدی انک انت الوهّاب (35 ص)
وارث ملـک سـلیـمـان نـتـوان خـوانـدن / هـرکـسی راکـه درانـگشت بـود خـاتم (1028)
43- سلیمان (مور):
یا ایها النمل ادخلوا مساکنکم لا یحطمنّکم سلیمان و جنوده (18 نمل )
هـمچو پاکان گنج درگنج قناعت یـافـتـن / مـور قـانع بودن و مـلک سلیمـان داشتـن (1744)
44- لقمان (حكمت ):
و لقد آتینا لقمان الحکمه ان اشکرلله (12 لقمان )
تن بـد خـواه ز تـو لـقـمه هـمی خـواهــد / چـه هـمـی یـاد دهـی حـکمـت لـقمانش (921)
45- مریم عذرا:
قالت ربّ انی یکون لی ولد ولم یمسسنی بشر قال کذلک الله یخلق ما یشاء اذا قضی امراً فانما یقول له کن فیکون (47 آل عمران )
مـریــم بــسـی بـنــام بــود لـیـکـن / رتـبــت یـکی اســت مـریـم عـــذرا را (20)
46- عیسی (عروج آسمانی):
و اذ قال الله یا عیسی انی متوفیک و رافعک الیّ (55 آل عمران )
پاکــی گـزین کــه راسـتـی و پـاکــی / بـــر بــرج بـرفـراشت مـسیحـا را (23)
همچو عیسی بی پر و بی بال بر گردون شدن / همچو ابراهیم در آتش گلستان داشتن (1740)
47- آدم (عصیان):
وعصی آدم ربه فغوی (121 طه )
خــود رای مـی نـبـاش کـه خودرایـــی / رانـد از بــهــشـت آدم و حـــوا را (22)
48- بنی اسرائیل(كفران نعمت ):
و ظلّلنا علیکم الغمام و انزلنا علیکم المن و السّلوی کلوا من الطیبات ما رزقناکم و ما ظلمونا ولکن کانوا انفسهم یظلمون (57 بقره)
چـو اسـرائـیـلـیـان کــفران نـعـمـت / مکن چـون هست هم سلوی وهم من (1264)
منابع:
1-حکیمیان ، ابوالفتح ، دیوان اشعار پروین اعتصامی ، انتشارات پژوهش
2-خرّمشاهی ، بهاءالدین ، قرآن كریم (ترجمه و توضیح) ، انتشارات نیلوفر و جامی
3-عبدالباقی ، محمد فؤاد ، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم ، منشورات ذوی القربی
4-فانی ، کامران و خرمشاهی ، بهاءالدین ، فرهنگ موضوعی قرآن ، نشر فرهنگ معاصر
شهرزاد شیدا تهیه و تنظیم برای تبیان : مهسا رضایی - ادبیات