گرگان، خط ممتد تاریخ

محلی‌های شهر گرگان می‌گویند صبح‌های دوشنبه نوری سبز از طرف كربلای معلی تمام حاشیه امامزاده‌ای قدیمی در میان این شهر را فرا می‌گرفت سپس این نور به سمت مشهد سیر می‌كرد. حالا و با گذشت چندین دهه از این اتفاق هنوز نام امامزاده نور بخشی از خاطرات امروزی و دیروزی مردم این شهر شده است.

امامزاده اسحاق نور كه در خیابان سرچشمه گرگان واقع شده، بنایی متعلق به قرن 9 هجری قمری است كه جدا از بحث زیارتی بودنش، ‌‌از اماكن تاریخی شهر گرگان به شمار می‌رود كه هر روزه میزبان بسیاری از مردم است.

گرگان شاید در ذهن كمتر كسی به عنوان شهری تاریخی و دارای سوابق فرهنگی ریشه‌دار در تاریخ باستان و حتی معاصر جلوه كند، اما این شهر در واقع یكی از شهر‌های تاریخی كشورمان است كه با توجه به آن‌كه در شاهراه برخی از رویداد‌های مهم تاریخی نیز قرار گرفته است از آن به عنوان شهری نامدار و البته تاریخی یاد می‌شود.

اگر از ریشه هنر و معماری سلجوقی و حتی ساسانی در این شهر بگذریم، اما بیشتر بافت معماری قدیمی شهر تاریخی گرگان به دوره قاجاریه و پهلوی برمی‌گردد. بافت تاریخی گرگان اما بافتی یكپارچه و حدود 100 هكتاری است كه از آن به عنوان شهری استخوان‌دار در میان دیگر شهرهای كشورمان كه دارای بافت تاریخی هستند یاد می‌شود.

در بافت تاریخی این شهر 3 تكیه تاریخی متعلق به دوره پهلوی وجود دارد كه هریك در جای خود قابل تامل است، اما از این مهم نمی‌توان غافل شد كه معماری دوره سلجوقی حرف‌های زیادی در گرگان برای به زبان آوردن دارد. معماری در دوره سلجوقیان در ایران و بخصوص در گرگان رونقی تازه گرفت تا این دوره را بتوان دوره‌ای طلایی در هنر معماری ایران و حتی این شهر برشمرد.

ساخت و ساز بنا‌ها در دوره سلجوقی به شیوه‌ای باورنكردنی از استحكام متفاوت‌تری نسبت به دوره‌های قبلی خویش بهره‌مندند و البته زیبایی‌های هنری نیز بخشی لاینفك از معماری دوره سلجوقی است.

برخی از مورخان معتقدند كه وجود وزیری دانشمند چون خواجه نظام‌الملك در دستگاه حكومتی سلجوقیان باعث رونق صنایع و فنون شد. وی مدارس زیادی در شهرهای بغداد، نیشابور، مرو، ری و جرجان تاسیس كرد و تقریبا از همین زمان بود كه مدارس از مساجد جدا می‌شدند. مدارسی كه در زمان صدارت خواجه نظام‌الملك به وجود آمد اغلب چهار ایوانی است.

مسجد جامع گرگان

مسجد جامع گرگان یكی از بناهای تاریخی این شهر است كه در كنار بازار اصلی نعلبندان شهر قرار دارد. باستان‌شناسان عمر تاریخی این مسجد را به دوره سلجوقیان نسبت داده‌اند. دلیل این ادعا مناره‌های كم‌نظیر این مسجد تاریخی است كه به صورت كروی ساخته شده‌اند.

مناره‌های مساجد دوره سلجوقی كروی است كه روی آن كتیبه‌ای به خط كوفی قرار دارد. این شیوه معماری روشی منحصر به فرد در تاریخ معماری ایران است كه نمونه آن در مسجدسازی‌های دوره خوارزمشاهیان نیز دیده می‌شود.

مورخان ساخت مسجد جامع گرگان را به سال 804 هجری قمری نسبت داده‌اند. مسجد جامع گرگان كه با شماره 181 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است شاهكاری است كه در عصر درخشان معماری ایران (دوره سلجوقیان)‌ بنا گردید. اكنون از نشانه‌های سلجوقی بودن این بنای معروف در بافت تاریخی گرگان فقط مناره آجری آن كه دارای كتیبه‌ای به خط كوفی است باقی مانده است و بس.

البته وجه تمایز این مسجد منبر چوبی مسجد هشت پله‌ای آن است كه منبت‌كاری و با قاب شیشه‌ای پوشانده شده است. این منبر دارای 2 كتیبه است كه تاریخ‌های 1157و 1018هجری بر آن نوشته شده است. طبق كتیبه‌ای كه تاریخ 15 شعبان 1018هجری را روی خود دارد، ساختمان مسجد در دوره سلطنت معین‌الدین ابوالقاسم بابر بهادر به وسیله باباحسین نامی شروع و در عهد شاه‌عباس توسط قطب‌الدین احمدابن ملاعلی استرابادی به اتمام رسیده است.

از كتیبه دیگر كه به تاریخ 1157هجری قمری است این نكته دریافت می‌شود كه این مسجد در زمان نادرشاه و به دستور حاكم استرآباد (محمدحسین‌خان قاجار) به سرپرستی حاجی قربان‌آقا مرمت شده است.

این مسجد پس از زلزله شدید سال 1303خورشیدی دوباره مرمت گردید. مرمت این مسجد در سال‌های اخیر رونقی دوباره گرفت تا به عنوان یكی از بناهای تاریخی احیاشده زینت این شهر به شمار رود.

خانه تاریخی امیر لطفی

خانه امیر لطفی یکی دیگر از بناهای بافت تاریخی گرگان است كه در نزدیكی مسجد جامع در محله نعلبندان واقع شده. این بنای 2 طبقه با سازه آجری به صورت كلاه‌فرنگی در درون حیاط مصفایی قرار گرفته است كه زیبایی دوچندانی را به این خانه‌ای تاریخی داده است.امیر لطفی یكی از بزرگان گرگان در عهد قاجاریه بوده است كه بنا به گفته مسوولان میراث فرهنگی این شهر، خانه‌اش می‌تواند به عنوان نمونه‌ای گویا از معماری قاجاریه در این شهر به نمایش درآید. احیا و مرمت این خانه تاریخی متعلق به دوره قاجار اكنون به پایان رسیده است و تا چندی دیگر در قالب موزه صنایع‌ دستی درهایش به سوی بازدیدكنندگان باز خواهد شد.

دیوار گرگان، تاریخ شمال ایران

وجود دیواری تاریخی در این شهر، یكی دیگر از مواردی كه گرگان را در ردیف شهرهای دارای پیشینه كهن در كشورمان قرار می‌دهد است كه باعث شده است كه گرگان نام و آوازه‌ای جهانی بر خود بگیرد.

سد اسكندر، سد انوشیروان، سد فیروز و قزل‌الان (مار سرخ) همه نام‌های این دیوار تدافعی است كه در طول تاریخ دستخوش بسیاری از حوادث و رویداد‌ها شده است. این دیوار در موقعیت جغرافیای خاصی قرار گرفته است كه شاید دلیل اصلی رویكرد و حضور بسیاری از باستان‌شناسان داخلی و خارجی موقعیت خاص این دیوار باشد. جالب آن است كه در مسیر گذر این دیوار در گرگان محوطه‌های باستانی متعددی وجود دارد كه سال‌ها مورد توجه باستان‌شناسان قرار گرفته است و نشان‌دهنده آن است كه در اطراف این دیوار در زمان باستان‌ تمدن‌هایی برای زندگی نیز وجود داشته است.

بسیاری از باستان‌‌شناسان در بررسی‌های میدانی خود طول این دیوار را 160 كیلومتر عنوان كرده‌اند كه در مقایسه با موارد مشابه در خارج از ایران منحصر به فرد و رویایی به نظر می‌رسد.

آنها معتقدند ابن اسفندیار در تاریخ تبرستان نام این دیوار را فیروزكند نوشت. حمدالله مستوفی در نزهته‌ القلوب این دیوار را اثر فیروز ساسانی می‌داند، اما از زمانی‌كه جهانگردان اروپایی در قرون 16و17 میلادی به ایران مسافرت كرده‌اند نام اسكندر به آن اضافه شد.

در قرون اخیر باستان‌شناس معروف آلمانی اشمیت، با بررسی هوایی كه در این منطقه انجام داد طول آن را 170 كیلومتر و زمان احداث آن را بین حمله اسكندر و اوایل اسلام دانست. رابینو دیگر باستان‌شناس معروف جهانی نیز در كتاب مازندران و استرآباد آن را بنای اسكندر می‌داند كه در دوره انوشیروان تجدید بنا گردید. از سویی دیگر پروفسور ارنه‌ سوئدی تاریخ بنای آن را تا زمان ساسانیان می‌داند و ریچارد فرای نیز در مقاله سیستم دفاعی عهد ساسانیان، بنیاد این دیوار را به انوشیروان نسبت می‌دهد.

تمدن های کهن گرگان

محوطه‌های باستانی اطراف این دیوار معرف نوع خاصی از نگاه مردمان باستان ساكن شمال ایران به نوع و سبك زندگی در این منطقه است كه در جای خود تعجب بسیاری از باستان‌شناسان را به خود جلب كرده است. محوطه‌های تاریخی مانند قره شیخ تپه، ملاعلی تپه، آبادان تپه، ملك علی تپه و قره‌محمد تپه كه در قسمت شمالی دیوار واقع شده‌اند و البته كاوش در آنها برای یافتن رازهای جدیدی از این دیوار مرموز و تاریخی ادامه دارد.

در كاوش‌های انجام گرفته در حاشیه این دیوار اشیای تاریخی متعددی به دست آمده است كه از مهم‌ترین آنها می‌توان به سفال‌های خاكستری دوره اشكانی و سفال‌های قرمز دوره ساسانی اشاره كرد. كشف اشیای باستانی در این منطقه آنقدر زیاد بوده است كه در برخی از نقاط حایل این دیوار تكه‌های سفالینه‌های تاریخی را بدون هیچ كاوشی روی زمین می‌توان مشاهده كرد.

باستان‌شناسان پس از بررسی در نقاط مختلف این دیوار متوجه نكته خاصی در مورد این دیوار تاریخی شدند كه در امتداد این دیوار نشان می‌داد كه در ساخت این دیوار علاوه بر آجر، خشت نیز به كار رفته است و علاوه بر آن به نظر می‌رسد كه احداث دیوار با سرعت و شاید تحت فشار حكومت انجام گرفته است. این نكته یعنی سرعت در احداث این دیوار یكی از رمز و رموزی است كه دلایل ساخت این دیوار را در پرده‌ای از ابهام قرار داده است.

از سویی اطلاعاتی كه در مورد رموز این دیوار تاریخی از سوی دانشمندان و باستان‌شناسان روسی به دست آمد نشان داد كه این دیوار می‌توانسته به عنوان دیواری دفاعی كه در دوره اشكانیان مورد استفاده قرار گرفته كاركرد داشته باشد.

آنها با مطالعاتی كه روی تغییرات آب دریای خزر در قسمت شرق آن انجام داده‌اند به این نتیجه رسیدند كه به دلیل آن‌كه در دوره ساسانی آب دریای خزر بالا بوده است ایجاد ساختمان دیوار دفاعی توجیهی غیرعلمی داشته است. اما این روند در حدود سال 200ق.م تا 300م تغییر كرد تا سطح آب دریای خزر در سطح كنونی قرار گیرد تا دلیلی منطقی برای ساخت این دیوار به دست بیاید. آنها معتقد بودند كه این دیوار در دوران حكمرانی مهرداد دوم (87 ـ123ق.م) ساخته شده و البته در دوره ساسانی بازسازی و تعمیر گردیده است.

در بخش دیگری از این بررسی‌ها آمده است: «از آنجا كه هجوم قبایل وحشی مثل سكاها به شمال ایران در دوره اشكانی بخصوص در زمان مهرداد دوم آغاز شده بود، برای دفاع از هجوم این قبایل دیوار دفاعی گرگان ساخته شد.»

گروه گردشگری تبیان- الهام مرادی

منبع: جام جم