صبر و شکیبایی 6
کلید ورود به بهشت - قسمت چهارم
مقدمه:
در این مجموعه که برای تمرین صبر با عنوان کلید ورود به بهشت تقدیم حضور می‌شود، در قسمت اول آوردیم که:
صبر از مهمترین ارکان ایمان است، امیر مؤمنان علی علیه السلام موقعیت صبر را در برابر ایمان، همانند موقعیت سر نسبت به بدن میدانند در قرآن مجید نیز کمتر موضوعی را مانند صبر مورد تاکید قرار داده است.
حدود هفتاد آیه، از صبر سخن به میان آمده که بیش از ده مورد آن به شخص پیغمبر اسلام صلی الله علیه و اله اختصاص دارد.
در آن نوشتار 14 آیه را برایتان آوردیم و قرار به تحلیل آنها نهادیم.
در نوشتار دوم تحلیل اولین آیه را با این خلاصه آوردیم که : حضرت ایوب علیه السلام به عنوان یك آزمون بزرگ،گرفتار مصائب عظیمى شد تا درجهشكرگزارى او آشكار گردد و به مقام قرب پروردگار نزدیكتر شود تا آنگاه که خداوند بفرماید: «ما ایوب را شكیبا یافتیم، چه بنده خوبى بود كه بسیار بازگشت كننده به سوى خدا بود، ... «إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ»
در نوشتار سوم به بررسی سه آیه‌ی دیگر رسیدیم و معنای صبر جمیل را تقدیم حضور نمودیم.
در قسمت چهارم، همراه تحلیل آیات پنجم تا هفتم، ماجرای حضرت اشموئیل و فرمانده صبور او، طالوت را تعریف کردیم.
در قسمت پنجم، در تفسیر آیات 8 و 9 و 10؛ چهار کلید خوشبختی را از آیه یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ برایتان استخراج کردیم.
و اکنون به تفسیر چهار آیه‌ی پایانی می‌پردازیم:
در یازدهمین آیه، تعبیر بسیار جالبى درباره اهمیت صبر دارد و آن این كه فرشتگان هنگامى كه براى دیدار بهشتیان از هر درى وارد مىگردند، به آنها مىگویند: «سلام برشما!به خاطر صبر و استقامتتان، چه پایان خوبى در این سرا نصیبتان شد!، سَلاَمٌ عَلَیْكُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ »1
جالب این كه از میان تمام اعمال و طاعات و عبادات و كارهاى نیك بهشتیان،انگشت روى صبر و شكیبایى آنها مىگذارند و آن را سبب ورود به بهشت مىشمارند واگر دقت كنیم، تصدیق خواهیم كرد كه صبر و استقامت،نقش مهمى در سعادت انسان وبهشتى شدن او دارد، زیرا بدون صبر،نه پرهیز از گناهان ممكن است و نه انجام اطاعتهاو عبادتها،نه جهاد با نفس و نه جهاد با دشمن. به همین دلیل فرشتگان، در نخستین تبریك به بهشتیان، به مساله صبر تكیه مىكنند.
شاهد این سخن كه همه طاعات در سایه صبر انجام مىگیرد، در آیه بیست و دوم همین سوره آمده است: «اندیشمندان و اولو الالباب،كسانى هستند كه به خاطر ذات پروردگارشان، صبر و شكیبایى مىكنند، نماز را بر پا مىدارند و از آنچه به آنها روزى دادهایم، در پنهان و آشكار، انفاق مىكنند و با حسنات، آثار سیئات را از بین مىبرند، وَالَّذِینَ صَبَرُواْ ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلاَنِیَةً وَیَدْرَؤُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ »
در تفسیر این آیه،حدیث جالبى از امام على بن الحسین علیه السلام نقل شده است: هنگامىكه روز قیامت مىشود،ندا دهندهاى ندا مىدهد كه اهل صبر و شكیبایى به پاخیزید، گروهى بر مىخیزند،به آنها گفته مىشود: سوى بهشت بروید. در این هنگام،فرشتگان به استقبال آنها مىآیند و مىگویند:كجا مىروید؟ مىگویند:سوى بهشت. فرشتگان مىگویند: قبل از حساب؟! مىگویند: آرى (قبل از حساب). مىگویند: شما كیستید؟
مىگویند: ما اهل صبریم، مىگویند: صبر شما چه چیز بوده است؟ مىگویند: ما در راه طاعت پروردگار و پرهیز از گناهان و در برابر بلا و اندوه و غم، در دنیا صبر و شكیبایىكردیم. امام على بن الحسین علیه السلام فرمود: این جاست كه فرشتگان مىگویند: داخل بهشتشوید، چه عالى است پاداش عاملان.
بعضى از راویان احادیث گفتهاند: «در همین جا فرشتگان مىگویند: سلام علیكم بماصبرتم ».2
هنگامىكه روز قیامت مىشود،ندا دهندهاى ندا مىدهد كه اهل صبر و شكیبایى به پاخیزید، گروهى بر مىخیزند،به آنها گفته مىشود: سوى بهشت بروید. در این هنگام،فرشتگان به استقبال آنها مىآیند و مىگویند:كجا مىروید؟ ىگویند:سوى بهشت. فرشتگان مىگویند: قبل از حساب؟! مىگویند: آرى (قبل از حساب). مىگویند: شما كیستید؟ مىگویند: ما اهل صبریم
در دوازدهمین آیه،به صورت زیبایى، همان مطلبى كه در آیه قبل عنوان شد، مطرحمىكند. این آیه، در ادامه آیات قبل كه در
صدد بیان اوصاف دوازدهگانه «عباد الرحمن» كه بیانگر شخصیت والاى آنها در تمام ابعاد است-مىفرماید: «آنها هستند كه درجات عالى بهشت، در برابر شكیبایىشان، پاداش داده مىشود و با تحیت و سلام(فرشتگان) روبرو مىشوند، أُوْلَئِكَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَیُلَقَّوْنَ فِیهَا تَحِیَّةً وَسَلَامًا »3
«غرفه» از ماده «غرف» (بر وزن ظرف)، به معنى برداشتن چیزى است، لذا به آبى كه انسان از چشمه براى نوشیدن با دستهاى خود بر مىگیرد،غرفه مىگویند، در ضمن به قسمتهاى فوقانى ساختمان و طبقات بالاى منازل نیز «غرفه»مىگویند. در این آیه نیز مراد برترین منزلگاههاى بهشت است كه در اختیار صابران قرار مىگیرد.
صد هزاران كیمیا حق آفرید كیمایى همچو صبر،آدم ندید!
از تعبیر آیه فوق، استفاده مىشود كه «صبر» وجه مشترك تمام اوصاف دوازدهگانه «عباد الرحمن» مىباشد.
در سیزدهمین آیه كه از آیات معروف صبر است، ضمن بشارت به صابران در برابرآزمایشهاى بزرگ الهى مىفرماید: «به یقین همه شما را با چیزى از ترس، گرسنگى، زیانمالى و جانى و كمبود میوهها، آزمایش مىكنیم و صابران را بشارت ده-آنها كه هرگاه مصیبتى به آنان رسد، مىگویند: ما متعلق به خداییم و سوى او بازگردیم- آنها كسانى هستند كه رحمتهاى الهى شامل حالشان است و آنها هدایتیافتگانند، «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ أُولَـئِكَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَـئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ » 4
گرچه در این آیات،تنها به یكى از شاخههاى صبر، یعنى صبر بر مصائب و مشكلات اشاره شده، ولى اهمیت آن به اندازهاى است كه صلوات و درود و رحمت الهى را به این دسته از صابران جارى شده، و مسیرهاى هدایت را در پرتو همین صبر و شكیبایى مىپیمایند.
با توجه به این نكته كه آزمایشهاى گوناگون در این جهان از سنتهاى خلل ناپذیرالهى است، و عبور از گردنههاى صعب العبور آن جز با صبر ممكن نیست، به نقش صبر وشكیبایى در زندگى و آثار نهایى آن پى مىبریم.
چه افتخارى از این بالاتر كه انسان در برابر صبرش، مشمول این سه عنایتبزرگ الهى گردد:
نخست،صلوات و درودى از نوع آنچه بر پیامبر بزرگش فرستاده مىشود و سپس شمول رحمت واسعه الهى، نسبت به او و از همه مهمتر، هدایت پروردگار كه سرچشمه تمام نعمتها و خوشبختىهاست.
در این كه چرا صلوات به صورت جمع آمده دو تفسیر ذكر شده كه هر دو مىتواند صحیح باشد: نخست این كه اشاره به انواع اكرام و احترام الهى است، و دیگر این كهاشاره به تكرار آن مىباشد. تعبیر به رحمت،به صورت نكره نیز اشاره به اهمیت وعظمت است.
در بیان تفاوت میان صلوات و رحمت، بعضى گفتهاند: صلوات اشاره به مدح و ثناى الهى و لطف و مغفرت اوست، در حالى كه رحمت،اشاره به انواع نعمتهاى مادى و معنوى در دنیا و آخرت دارد.
در چهاردهمین و آخرین آیه از آیات مورد بحث كه در سوره و العصر آمده، قرآن مجید ضمن بیان این كه همه انسانها در
خسران و زیان قرار دارند، جز كسانى كه داراى یك برنامه چهار مادهاى هستند كه یكى از موارد آن، صبر و شكیبایى و استقامت است، مىفرماید: «به عصر سوگند! كه انسانها همه در زیانند مگر كسانى كه ایمان آورده و اعمال صالح انجام دادند و یكدیگر را به حق سفارش كرده، و یكدیگر را به صبر و شكیبایى توصیهنمودهاند، «وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ » 5
تعبیر تواصوا - از ماده «تواصى» به معنى سفارش كردن به یكدیگر در آیات فوق نشان مىدهد كه مؤمنان بعد از ایمان و معرفت و عمل صالح، باید به احقاق حقوق روىآورند، حق را بشناسند و یكدیگر به آن توصیه كنند، چون احقاق حق و اجراى حق در جامعه انسانى، جز با استقامت و ایستادگى در برابر موانع ممكن نیست، توصیه به صبر را به عنوان چهارمین اصل كه پشتوانه اصول سه گانه دیگر استبیان مىكند. بنابر این صبر، یكى از اركان اصلى سعادت انسانهاست كه بدون آن، درخت ایمان به ثمر نمىنشیند و اعمال صالح انجام نمىگیرد، و احقاق حقوق در جامعه انسانى تحققنمىیابد. بدون شك،احقاق حقوق و اداى آن از مشكلترین كارهاست، زیرا گاهىممكن استحق، با فرد یا عزیزان و بستگانش مخالف باشد، در این جا اداى حق جز به مدد صبر، صورت نمىپذیرد.
نتیجه
از مجموع آنچه در آیات مورد بحث آمد، مىتوان نتیجه گرفت كه اهمیت صبر و شكیبایى و استقامت، بسیار بیش از آن است كه ما فكر مىكنیم. به گفته بعضى از مفسران، صبر درقرآن مجید، بیش از هفتاد بار یا نزدیك به یكصد بار تكرار و تاكید شده، در حالى كه هیچ یك از فضایل انسانى، به این اندازه مورد تاكید قرار نگرفته است. این نشان مىدهد كه قرآن، براى این فضیلت اخلاقى و عملى اهمیت فراوانى قائل است، و آن را عصاره همه فضیلتها و خمیر مایه همه سعادتها و ابزار وصول به هر گونه خوشبختى و سعادت مىداند.
در نوشتار آتی صبر، این کلید ورود به بهشت را در میان احادیث اهل بیت علیهم السلام جستجو خواهیم کرد.
اخلاق در قرآن جلد دوم، آیت الله مكارم شیرازى
گروه دین و اندیشه تبیان
1- رعد/ 24.
2- تفسیر قرطبى،ج 5،ص 4532.
3- فرقان/ 75.
4- بقره/ 155 تا 157.
5- عصر/ 1- 3.
