اتول‌نامه؛ فرهنگ ماشین نوشته ها
سید جمال هادیان طبائی زواره، پدیدآورنده‌ای كه در سال‌های اخیر به سبب تألیف آثار بدیع و ابتكاری در حوزه كتاب شهرت یافت. نخستین‌بار، كتاب پرفروش «آفرینش متن‌های كوتاه» نام این نویسنده را در میان اهالی فرهنگ و هنر و ارتباطات مطرح كرد؛ كتابی كه امروز به عنوان مرجع و منبع كوتاه‌نویسی در مراكز دانشگاهی، مؤسسات فرهنگی هنری، ادارات و به ویژه روابط عمومی‌ها مورد استناد و در آستانه چاپ چهارم قرار دارد. كتاب «نوروزنامه» درباره تاریخ و آیین‌های نوروزی و شیوه نوشتن تبریك‌های نوروزی، كتاب «بر خاتم انبیا محمد صلوات»، «كلید بهشت» و چند مجموعة دیگر از آثار پرفروش اوست.
آنچه در ذیل آمده مشروح گفت‌وگوی فارس با سید جمال هادیان طبائی زواره است:
- از آنجایی كه آثارتان معمولاً موضوعاتی بكر و ابتكاری را در بر می‌گیرند، شما چگونه موضوعات مورد نظر خود را انتخاب می‌كنید؟
از آن جایی كه هر فردی افكار و دغدغه‌های ذهنی مربوط به خود را دارد پس بازتاب‌های این افكار و دغدغه‌های ذهنی در رفتار، گفتار و حتی آثار او مشخص می‌شود؛ بنده هم همانند بسیاری از پدیدآورندگان دیگر مكنونات ذهنی خودم را دارم؛ شیوه‌های ابتكاری و خلاق در نوشتن، ویراستاری، قالب‌های كوتاه شعری مثل رباعی، تولید آثار فاخر هنری و توجه به فرهنگ‌عمومی به‌ویژه فرهنگ فولكلور و آیین‌ها و آداب و رسوم زیبا و پر معنای ایرانی گوشه‌ای از علاقه‌مندی‌های مرا تشكیل می‌دهند. همه این دغدغه‌ها همراه با ذهن خلاق، جستجوگر و زیاده‌خواهی كه همواره پی موضوعات تازه و بكر است و می‌خواهد فرهنگ و نشانه‌های تمدنی ایران را با قالب‌های جدید و قابل استفاده ارائه و حفظ كند در پدید آمدن آثار خلاق، ابتكاری و بكر مؤثر بوده‌اند كه البته همه اینها بدون نظر و لطف بی‌كران پروردگار كه همواره شامل حال بنده و سایر بندگان بوده است و خواهد بود ممكن نیست.
- پس به نظر شما راه برای تولید آثار بدیع فرهنگی هنری به ویژه برای جوانان علاقه‌مند باز است؟
البته، اطراف ما سرشار از موضوعات بكر است كه نیاز به كار و تلاش فرهنگی و كمی ابتكار و خلاقیت دارد و از این منظر جا برای كار خلاق به ویژه در حوزه فرهنگ و هنر بی‌‌نهایت است؛ بنده گاهی با خودم می‌اندیشم كه آیا تمام موضوعات بكری كه در ذهن می‌پرورانم در طول عمری كه خداوند به من می‌بخشد عملی می‌شود یا خیر. این به غیر از ایده‌ها و موضوعاتی است كه بی‌تردید در آینده و با ورود به عرصه‌های جدید شكل خواهند گرفت.
حوزه پدیدآوری و ابتكار و خلاقیت به ویژه در بخش فرهنگ و هنر حوزه‌ای كمال‌جویانه و عاشقانه است و كسی كه در این راه قدم گذارد هرگز توقف و تمامی ندارد. نكته مهم آن است كه در نوآوری و خلقی كه انجام می‌شود تا چه میزان رضای پروردگار و رفاه بندگان او نهفته باشد.
- چه انگیزه و هدفی سبب پدیدآمدن و نگارش « اُتول‌نامه» شد؟
بنده هم مثل دیگر هموطنان بارها شعرها و عبارت‌هایی را كه رانندگان پشت خودروهایشان می‌نویسند را دیده بودم و از دیدن این نوشته‌ها گاهی اشك در چشمانم حلقه می‌زد و گاهی لبخند بر لبانم، اما روزی موتور سه‌چرخه‌ای را دیدم در حال جمع‌آوری اشیای مستعمل، آهن قراضه و پلاستیك كهنه كه پشت آن نوشته شده بود: «در به در همیشگی كولی صدساله منم»؛ وقتی به چهره چروكیده راننده میان‌سال آن نگریستم گویی معنای این عبارت را در چهره تكیده او یافتم.
با خود اندیشیدم كه این مرد از صبح تا شب برای به دست آوردن لقمه نانی حلال چقدر باید تلاش كند مرا این فكر مرا تحت تأثیر قرار داد. از آن پس تصمیم گرفتم هر شعر، عبارت و واژه‌ای را كه پس و پیش خودروها دیدم یادداشت كنم، شاید روزی به كار آید. نزدیك به هشت سال در همه سفرهای درون‌شهری و برون‌شهری قلم و كاغذ یادداشت را از خودم دور نساختم تا آنكه نزدیك به سه هزار تك بیت، مصرع، عبارت و واژه گرد آمد. پس از آن بود كه تصمیم گرفتم این مجموعه را تبدیل به كتاب كنم. تقسیم‌بندی موضوعی اشعار، عبارت‌ها و واژه‌ها، تألیف و تدوین تاریخ ورود و رواج اتومبیل در ایران، تهیه عكس‌های تاریخی و غیر تاریخی، فهرست الفبایی و صفحه‌آرایی، نزدیك به یك سال زمان برد تا كتاب «اُتول‌نامه» یا فرهنگ‌ماشین‌نوشته‌ها به شكل امروزی پدید آید.
- گفته می‌شود این كتاب در كمتر از 50 روز به چاپ دوم رسیده است؟ دلیل آن چیست؟
ماهیت این كتاب به گونه‌ای است كه علاوه بر آنكه به گوشه‌ای از فرهنگ فولكلور ایران زمین می‌پردازد نوعی ادبیات طنز نیز به شمار می‌آید؛ مضاف بر آن بخش آغاز‌نامه كتاب حاوی تاریخ و وضعیت حمل و نقل به ویژه در تهران قدیم، ورود و رواج اتومبیل و اولین‌های آن مثل نخستین اتومبیل در ایران، ماشین‌دودی، تراموای اسبی، نخستین تصادف، نخستین اتوبوس، نخستین تاكسی، نخستین شوفر مرد و زن، اشعار تخت حوضی درباره اتومبیل مثل شعر مشهور ماشین مشدی‌ممدلی همراه با تصاویری بكر و منحصر به فرد است كه بسیاری از این موارد برای نخستین بار منتشر می‌شود.
مجموعه این عوامل و ظرافت و دقت در فصل‌بندی و موضوع‌بندی كتاب بر مبنای یك شیوه علمی همراه با طرح جلدی زیبا و ابتكاری سبب جذب گروه‌های مختلفی از مردم شده و این مهم‌ترین عامل توفیق سریع این كتاب است.
مردم ایران مردمی هستند كه فرهنگ و هنر با جسم و جان‌شان آمیخته است و كار حرفه‌ای و خوب را از كار سطحی به خوبی تشخیص می‌دهند؛ به هرحال تولید یك كار حرفه‌ای همراه با ظرافت‌های ادبی و هنری كاری است سخت، زمان‌بر و البته پر هزینه كه نیاز به حوصله و دقت فراوان دارد.
- سختی‌های كار را برشمردید، سختی كار «اُتول‌نامه» چه بود؟
تمامی مراحل پدید آمدن این مجموعه زمان‌بر و سخت بود. برای مثال بیشتر اشعار و عبارت‌های این فرهنگ سینه‌به‌سینه به زمان حال رسیده‌اند و در مسیر زمان تغییر و تبدیل در آنها صورت گرفته است. به همین دلیل گاهی از یك بیت یا عبارت چند ضبط مختلف می‌بینیم، گاهی یك مصرع از یك شاعر با مصرعی هم‌قافیه از شاعر دیگر یا خود راننده پیوند خورده است.
یافتن اصل و سند این‌گونه اشعار و صورت صحیح آنها به یك شیوه علمی كاری وقت‌گیر بود.
- ریشه فرهنگ جاده‌ای یا فرهنگ ماشین‌نوشته‌ها از كجا آغاز می‌شود؟
داستان از آنجا آغاز شد كه صدها سال ساربانان و كاروانیان در سفرهای طولانی و سخت خویش و در تنهایی و غربت چند ماهه و گاه چندساله زیر لب زمزمه می‌كردند و گاه به آواز می‌خواندند تجربه‌های نغز و شیرین، گفته‌های پندآموزِ دیرین و دلتنگی‌ها و غصه‌های غمگین را و شترهای سماعی(شترهایی كه با آواز ساربان حركت می‌كردند) كه به این زمزمه‌ها عادت داشتند پشت سر ساربان می‌رفتند.
این روایت‌ها سینه‌به‌سینه و نسل‌به‌نسل منتقل شد تا زمانی كه بیش از یكصد و ده سال قبل «اُتول» یعنی همان «اُتومبیل» به سرزمین ایران راه پیدا كرد و فصل جدیدی از ادبیات سفر ورق خورد.
با ورود این اختراع بزرگ بشر به سرزمین ما و شكل‌گیری تدریجی حمل و نقل جاده‌ای، دیگر نه خبری از ساربان بود و نه از كاروان و نه از كاروانیان كه شعر و داستان نقل كنند، پس ادامه داستان را از سینه‌ها به پشت و پیش اُتولها نگاشتند تا دفتر داستان بلند و پایان‌ناپذیر اُتول‌نامه هزاران و بلكه میلیون‌ها برگ داشته باشد و هر برگ آن یك اُتول باشد كه پاره‌هایی از این داستان كم‌نظیر بر آن نگاشته شود.
- ارزش و اعتبار فرهنگی و تاریخی این نوع فرهنگ چه میزان و كاربرد آن كجاست؟
«اُتول‌نامه» گوشه‌ای از فرهنگ عامیانه (Folklore) یا زبان عامیانه (Slang) مردم ایران است كه فرهنگ‌نامه آن بر اُتولها نگاشته می‌شود.
فرهنگ یا زبان عامیانه بخشی از فرهنگ و زبان روزمره مردم كوچه و بازار است كه واژه‌ها، عبارت‌ها، اشعار، مثل‌ها و متل‌ها، پند و اندرزها و آداب و رسوم روزانه آنها را در خود جای می‌دهد.
در حقیقت این بخش از فرهنگ و زبان مردم، گنجینه گران‌بهایی از ابداعات و ابزار ارتباطی آنهاست و صیانت و حفاظت از آن بر غنا و محتوای فرهنگی صاحبان آن می‌افزاید؛ بی‌توجهی و رها ساختن این بخش از فرهنگ و زبان مردم، حاصلی جز از دست رفتن و به ورطه فراموشی سپردن این گنجینه ارزشمند نخواهد داشت. فرهنگی كه رد عبور آن را در جای جای كشور كهن و فرهنگ‌پرور ایران می‌بینیم؛ قهوه‌خانه‌ها و طباخی‌ها، گرمابه‌ها و سلمانی‌ها، بقالی‌ها و عطاری‌ها و بالأخره پس و پیش خودروها و صدها و بلكه هزاران محل و مأوای دیگری كه مظهر تولید و اشاعه بخشی از این فرهنگ شیرین و دلنشین هستند و همگان بارها نظاره‌گر آن بوده‌اند.
مهم‌ترین هدف تدوین «اُتول‌نامه»، حفظ و حراست گوشه‌ای از این فرهنگ غنی است كه بر خودروها نگاشته می‌شود و در فرهنگ‌نامه‌ها به نام‌هایی چون ادبیات سفر، ادبیات مهاجر، ادبیات بیابانگردان، ادبیات جاده‌ای، ادبیات كامیونی یا ماشین‌نوشته‌ها شناخته می‌شود.
- از نظر علمی ارزش و جایگاه چنین فرهنگی كجاست؟
شاید یك واژه یا عبارت از این فرهنگ به تنهایی معنا و مفهوم و بار فرهنگی چندان با ارزشی نداشته باشد اما وقتی همه پاره‌های این داستان عجیب كنار هم قرار می‌گیرند، درس زندگی از میان‌شان نمایان می‌شود. اشعار و عبارت‌های «اُتول‌نامه» كه در حقیقت ندای قلبی و صدای خاموش نهان رانندگان دنیا دیده و سرد و گرم چشیده است در عین سادگی و بی‌پیرایگی، عمیق، دلنشین، جذاب و تأثیرگذارند و چون از دل برمی‌آیند لاجرم بر دل می‌نشینند.
مضامین انتقادی و لحن شكایت‌آمیز بسیاری از اشعار و عبارت‌های «اُتول‌نامه» به ویژه در بخش سروده‌های عاشقانه و شكوه‌ها و گلایه‌ها، یادآور مكتب واسوخت و سبك هندی در شعر است.
مكتب واسوخت در اصطلاح ادبی به مكتبی در شعر به ویژه در غزل گفته می‌شود كه شاعر در آن از دل‌زدگی و روی بر تافتن از معشوق و جُستن معشوقی دیگر سخن می‌گوید.
- آیا این فرهنگ اختصاص به ایران دارد؟
هر چند نگارش بر بدنه خودروها در ایران بیش از سایر كشورها دیده می‌شود و ریشه در تاریخ سفرهای سخت كاروان‌ها و خو گرفتن شتران با آواز ساربان‌ها دارد اما مختص كشور ما نیست. در كشورهای دیگر به‌ویژه همسایه‌های شرقی ایران یعنی پاكستان، افغانستان و هند نیز علاوه بر درج اشعار و عبارت‌های گوناگون بر خودروها؛ آنها را آذین‌بندی و رنگ‌آمیزی می‌كنند به صورتی كه وقتی خودرویی این چنین به حركت در می‌آید گویی كاروان شادی به حركت درآمده است.
تأثیر این شیوه كم و بیش در استان‌های جنوبی و جنوب شرقی كشورمان نیز دیده می‌شود.
- درباره محتوای كتاب بیشتر توضیح بدهید؟
بر اساس دسته‌‌بندی موضوعی، اشعار، عبارت‌ها و واژه‌های «اُتول‌نامه» به بخش‌های نیایش‌نامه، عشق‌نامه، شورنامه، طنزنامه، پندنامه، گله‌نامه و فرنگی‌نامه تقسیم شده‌اند.
در هر بخش هم، اشعار، عبارت‌ها یا واژه‌هایی كه تناسب ظاهری یا معنایی داشته‌اند در كنار یكدیگر قرار گرفته‌اند و بدین‌ترتیب در داخل هر بخش دسته‌بندی‌های فرعی نیز صورت گرفته است، افزون بر آن هرجا لازم بوده درباره معنا و مفهوم و حواشی ماشین‌نوشته‌ها و همچنین اصل و سند عبارات و ابیات توضیح مختصری آمده است.
نكته قابل توجه، تغییر زبان و مفاهیم ماشین‌نوشته‌ها همراه با تغییر و تحول در فرهنگ و زبان رایج مردم است.
بررسی اجمالی ماشین‌نوشته‌های دو دهه اخیر و مقایسه آنها با ماشین‌نوشته‌های دهههای پیش از آن بیانگر این نكته است كه در دهههای پیش بیشتر تك‌بیت‌های نابی استفاده می‌شدند كه حاوی پندی ارزشمند و گاهی شكایت از روزگار و دوری از یار و دیار بود؛ تك‌بیت‌های نابی از شاعران بزرگی مثل حافظ، سعدی، خیام و عطار یا از شاعران گمنام، اما امروز با تنوع خودروها و تغییر آهنگ سفرها از سفرهای كاری به سفرهای تفریحی و گسترش رسانه‌ها و تولید انبوه شعر و ترانه، ماشین‌نوشته‌ها بیشتر رنگ و بوی عشق و عاشقی، طنز و حتی گاهی هجو می‌دهند كه بیشتر برگرفته از اشعار و ترانه‌های نوپردازانه و ره‌آورد تولید انبوه ادبیات طنز است كه رسانه‌هایی مثل رادیو پخش، تلویزیون و تلفن به ویژه تلفن همراه در گسترش آن مؤثر بوده است.
- برخی از اشعار و عبارت‌های «اُتول‌نامه» را ذكر می‌كنید؟
همان‌گونه كه سخن رفت، كتاب در هشت فصل تدوین شده كه فصل اول آن به تاریخ ورود و رواج اتومبیل در ایران، فرهنگ رانندگی و رانندگان و شیوه‌های مختلف تقسیم‌بندی ماشین‌نوشته‌ها می‌پردازد؛ بخش دوم با عنوان نیایش‌نامه شامل اشعار و عبارت‌های نیایش‌گونه‌ای است كه رانندگان به واسطه آنها با خداوند خویش راز و نیاز می‌كنند، مثل:
خداوندا به حق ذات بی‌مانند پیغمبر به حق حرمت دخت نبی، صدیقة اطهر
سپارم بر تو این ماشین و این جمع مسافر را خداوندا نگهدارش به حق ساقی كوثر
فصل دوم، با عنوان عشق‌نامه اشعار، عبارت‌ها و واژه‌هایی را شامل می‌شود كه حاكی از عشق و علاقه رانندگان به ائمة اطهار، امامزادگان، شهر و دیار، مادر و پدر و زن و فرزند، ماشین و احیاناً معشوقه‌ای واقعی یا فرضی است، مثل:
مردمان عیب كنندم كه چرا دل به تو دادم باید اول به تو گفتن كه چنین خوب چرایی
فصل سوم، اشعار، عبارت‌ها و واژه‌های طنز را شامل می‌شود. شاید بتوان این بخش را جذاب‌ترین بخش «اتول‌نامه» به شمار آورد كه طنز ساده و زیركانه آن خنده بر لب هر خواننده‌ای می‌آورد، مثل:
اگر دیدی جوانی قد خمیده بدان نادان شده خاور خریده
فصل چهارم، با عنوان شورنامه به اشعار، عبارت‌ها و واژه‌هایی می‌پردازد كه از قدیم تا حال برای پیش‌گیری از چشم زخم بر گاری‌ها و اتومبیل‌ها نوشته می‌شد، مثل: "بر چشم بد لعنت و بر آل محمد صلوات "
فصل پنجم، اشعار، عبارت‌ها و واژه‌های پندآموز را در بر می‌گیرد، مثل:
دنیا همه هیچ و زندگانی همه هیچ ای هیچ برای هیچ بر هیچ مپیچ
فصل ششم، اشعار، عبارت‌ها و واژه‌هایی را شامل می‌شود كه گله و شكایت رانندگان از روزگار و فراز و فرودهای آن را حكایت می‌كند.
بار حمالان به دوش خود كشیدن ننگ نیست زیر بارِ منت نامرد رفتن مشكل است
فصل هفتم یا بخش آخر كتاب به عبارت‌ها و واژه‌های انگلیسی اختصاص دارد كه امروزه بین ماشین‌نوشته‌ها فراوان یافت می‌شود.
در طول هر فصل، اشعار، عبارت‌ها و واژه‌هایی كه از نظر موضوع قرابت معنایی یا ظاهری داشته‌اند، نزدیك به هم قرار گرفته و از این نظر كتاب دارای تقسیم‌بندی‌های فرعی زیادی است كه در این مجال كم فرصت توضیح و تفسیر آن وجود ندارد و مطالعه كامل كتاب را می‌طلبد.
- آیا «اُتول‌نامه» فقط اشعار و عبارت‌های فارسی را در بر می‌گیرد؟
خیر، علاوه بر اشعار، عبارت‌ها و واژه‌های فارسی، آیات قرآن، احادیث و ادعیه، عبارت‌ها و واژه‌های انگلیسی، واژه‌ها و عبارت‌های تركی و گاهی كردی، گیلگی، مازنی، لری و لكی هم بسته به موقعیت جغرافیایی، پشت ماشین‌ها نوشته می‌شود.
اشعار و عبارت‌های تركی در فصل‌های هشت‌گانه كتاب فراوان دیده می‌شود؛ فصل آخر كتاب هم كه فرنگی‌نامه نام گرفته است به عبارت‌ها و واژه‌های انگلیسی اختصاص دارد.
- از ویژگی‌های دیگر كتاب بگویید؟
هر چند پیش از این نیز چند كتاب و مقاله با موضوع فرهنگ جاده‌ای و ماشین‌نوشته‌ها منتشر شده، اما بی‌اغراق و با ضرس قاطع می‌توان ادعا كرد، «اتول‌نامه» از حیث جامعیت، مستندنگاری و تكیه بر یك شیوه علمی در پدیدآوری فرهنگ‌های بومی كم‌نظیر است.
از دیگر ویژگی‌های كتاب می‌توان به فهرست الفبایی كه در پایان كتاب آمده اشاره كرد؛ این فهرست مكمل فهرست موضوعی فصل‌های هشت‌گانه كتاب است و به خواننده كمك می‌كند تا بیت یا عبارت مورد نظر خویش را به راحتی پیدا كند.
فهرست عبارت‌های قرآنی، روایات و ادعیه در ابتدای فهرست الفبایی و فهرست الفبایی اشعار، عبارت‌ها و واژه‌های تركی به صورت مجزا در انتهای فهرست الفبایی در نظر گرفته شده است.
- پس از این اثر چه موضوعی را در دست تألیف یا انتشار دارید؟
در حال حاضر به صورت همزمان روی چند پروژه كار می‌كنم و اگر خداوند یاری كند یكی از آنها سال آینده منتشر می‌شود؛ اما از آن جایی كه شما به من لطف داشتید و فرمودید كه ویژگی كتاب‌های من پرداختن به موضوعات بكر و تازه است، خوب اجازه بدهید نامی از اثر بعدی نبریم تا عنوان و موضوع آن نیز بكر بماند!
- و سخن پایانی؟
فكر می‌كنم بهترین سخن برای حسن‌ختام، بیتی از «اُتول‌نامه» باشد:
به یك‌دم كه آبی توان نوش كرد خدا را نباید فراموش كرد
