رمز گشایی از رمزگذاری فقیهان (قسمت سوم)

المتأخرون ـ المتأخرين:

اين تعبير در مقابل متقدّمان و متأخرى المتأخرين, به كار برده مى شود. اگر چه براى بيان اين اصطلاحات حد و مرز دقيقى نيست, تا بگوييم اين واژگان را در برابر آن واژگان برساخته اند, ولى به كار بردن اين واژگان, به اين گونه غلبه پيدا كرده است. از عصر محقق حلّى (726هـ.ق.) به بعد, دوره متأخران آغاز مى شود; امّا پايان دوره زمانى متأخران, چه سالى است, به طور دقيق, روشن نشده, ولى بيش تر, پديدآورندگان آثار فقهى را, تا عصر محقق اردبيلى (993هـ.ق.) از متأخران مى شمارند; اگر چه گاهى در پاره اى تعبيرها ديده مى شود كه فقهاى پس از دوره هزار هـ.ق. نيز در زمره متأخران آورده شده اند. در ساليان اخير در استخراجهاى كتابهاى فقهى كه محققان انجام مى دهند, نيز اضطراب شديدى ديده مى شود; در مثل, فاضل هندى كه پس از 1100 است و محدث بحرانى را در زمره متأخران استخراج مى كنند و گاهى اينان را در زمره متأخرى المتأخرين آورده اند. فقيهان متأخر, عبارتند از:

1. ابوالقاسم نجم الدين جعفر بن حسن يحيى بن سعيد حلّى (675هـ.ق.) او در بين فقيهان شيعه به محقق حلّى معروف و مشهور است و هرگاه محقق مطلق نيز آورده مى شود, منصرف به اوست. روانى قلم و سبك جديد او در فقه و چيرگى او بر زواياى فقه و فروع سازيهاى بسيار او باعث شد, تا دو كتاب فقهى او; يعنى مختصر النافع و شرائع الاسلام كه اولى مختصرى از دومى است, مورد توجه فقيهان در رده هاى بعد قرار گيرد, و تا عصر حاضر شرحها و تعليقه هاى فراوانى بر آنها نگاشته شود. شايد در ميان كتابهاى فقهى به اندازه اى كه اين دو كتاب شرح و حاشيه دارد. كتابى نباشد, اگر چه كتابهاى علاّمه حلّى و شهيد اول و در صد ساله اخير عروة الوثقى نيز جايگاه بس ارجمندى را به خود اختصاص داده اند, ولى اين شرحها به پايه شرحهاى آن دو كتاب نمى رسند.

مختصر النافع, نخستين بار, به وسيله خود نويسنده, با عنوان المعتبر فى شرح المختصر شرح شد. پس از او شاگردش, فاضل آبى, در زمان حيات استاد به شرح آن پرداخت و آن را كشف الرموز فى شرح المختصر النافع ناميد. وى از استادش, به عنوان دام ظلّه ياد مى كند. فاضل آبى در سال 672هـ.ق. نگارش شرح را به پايان رساند. سال فوت او به طور دقيق مشخص نيست.

سومين شرح مهم مختصر النافع, شرح فاضل مقداد سيورى (825هـ.ق.) است با عنوان: التنقيح الرائع فى شرح المختصر النافع در چهار مجلد.

چهارمين شرح, المهذّب البارع, فى شرح المختصر النافع, نوشته احمد بن فهد حلّى (845هـ.ق.) در پنج جلد است.

او شرح كوچك ترى نيز بر آن نگاشت, با عنوان المقتصد.

سيد على طباطبايى (1231هـ.ق.) از شاگردان وحيد بهبهانى نيز دو شرح بر مختصر دارد: رياض المسائل كه بسيار مبسوط است و الشرح الصغير كه در سه جلد به چاپ رسيده است.

در 50 سال اخير نيز, سيد احمد خوانسارى (1405) شرحى بر آن با عنوان جامع المدارك در هفت جلد نگاشته است.

سيد عبداللطيف كوه كمرى در مقدمه اى كه بر التنقيح الرائع نگاشته, شرحها و حاشيه هاى مختصر را ياد كرده است.

شرائع الاسلام نيز, شرحها و حاشيه هاى فراوانى دارد. كه مهم ترين آنها كتابهاى زير است: مسالك الافهام, نوشته زين الدين جبعى عاملى (965هـ.ق.) جواهر الكلام نوشته شيخ محمد حسن نجفى (1266هـ.ق.): غاية المرام فى شرح شرايع الاسلام, نوشته فاضل صيمرى27; مصباح الفقيه, نوشته حاج آقا رضا همدانى: مطالع الانوار, نوشته علاّمه سيد محمد باقر شفتى اصفهانى, معروف به حجةالاسلام (1260هـ.ق.); مدارك الاحكام, نوشته سيد محمد موسوى عاملى (1009هـ.ق.) و دهها شرح و حاشيه ديگر.

2. حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلّى, معروف به علاّمه حلّى (648 ـ 726هـ.ق.) او شاگرد و خواهرزاده محقق حلّى است. كتابهاى او نيز مورد توجه فقها, در دوره هاى گوناگون قرار گرفته و شرحهاى فراوانى بر آنها نگاشته شده است. از او بيش از صد كتاب در دانشهاى گوناگون ضبط كرده اند و ايشان را بايد از عالمان شگفت انگيز تاريخ اسلام به شمار آورد. كتابهاى قواعدالاحكام و ارشاد الأذهان و تبصرة المتعلمين و مختلف الشيعة و تحرير الاحكام و تذكرة الفقها, پنج اثر جاودانه فقهى است كه از او به يادگار مانده.

3. فخرالدين حلّى28 فرزند علاّمه. از او با لقب امام فخرالدين و فخرالمحققين ياد مى شود. وى, در سال 682 متولد شده و به سال 771هـ.ق. از دنيا رخت بر بسته است. او, بسيار مورد توجه علاّمه حلّى بوده; از اين روى, در آغاز قواعدالاحكام و بعضى كتابهاى ديگر از او به بزرگى ياد كرده است. وى شرحى بر قواعدالاحكام دارد, با عنوان ايضاح الفوائد فى شرح القواعد. معروف است كه فخرالدين قبل از بلوغ, به درجه اجتهاد دست يافته است.

4. سيد عميد الدين الأعدجى (681 ـ 754هـ.ق.)29 خواهرزاده علاّمه حلّى و شاگرد اوست و تعليقه اى بر قواعدالاحكام دارد, با عنوان كنزالفوائد فى حل مشكلات القواعد.

قواعد شرحهاى برجسته ديگرى نيز دارد, از آن جمله مفتاح الكرامه, نوشته سيد محمد جواد عاملى (1228هـ.ق.) كشف اللثام نوشته فاضل هندى (1062 ـ 1137هـ.ق.), جامع المقاصد, نوشته محقق كركى (940هـ.ق.) ارشادالأذهان علاّمه هم, مورد توجه قرار گرفته و شرحها و حاشيه هاى بسيارى بر آن نگاشته شده است, مانند: غايةالمراد, نوشته شهيد اول, مجمع الفائدة والبرهان نوشته علاّمه ملا احمد اردبيلى (993هـ.ق.) ذخيرة المعاد, نوشته محقق سبزوارى (1091هـ.ق.).

5. محمد بن مكى عاملى جزينى, معروف به شهيد اول30 (734 ـ 786هـ.ق.) وى, از شاگردان نامور فخرالمحققين, فرزند علاّمه است. زادگاه وى, جبل عامل از مناطق جنوب لبنان است. اين منطقه از قديمى ترين منطقه هاى شيعه نشين به شمار مى رود و عالمان برجسته اى از آن جا برخاسته اند. شهيد اول, با فتواى فقيهى از فرقه مالكى و تاييد فقيهى از فرقه شافعى به شهادت رسيد.

او كتابهاى گوناگونى در فقه دارد. از جمله كتاب لمعه است كه يك دوره فقه شيعه را در بردارد. اين اثر بزرگ و ماندگار را آن شهيد والا, در مدت هفت روز در زندان, به درخواست اميرعلى بن مؤيد, امير سربداران خراسان نگاشته است.

اين اثر, به خامه زين الدين جبعى عاملى (911 ـ 965هـ.ق.) از عالمان جبل عامل, شرح شده با عنوان: الروضة البهية فى شرح اللمعة الدمشقية.

شهيد ثانى خواب مى بيند كه سرنوشتى بسان شهيد اول دارد. از آن دو بزرگوار با عنوان: الشهيدان و از كتاب لمعه و شرح آن, با عنوان لمعتين ياد مى شود. هر چند در محاورات عرفى طلبه ها, در اين سالها هرگاه لمعتين گفته مى شود, مراد دو جلد روضه است.

از قرن هشتم به بعد, عصر شرح و بسط فقه شروع شد. غالب فقيهان ترجيح مى دادند تا دست از نگارش متن فقهى برداشته و به شرح و بسط متنهاى نگارش شده پيشين بپردازند. بر همين اساس پس از قرن هفتم و هشتم, كتابهاى سه فقيه بزرگوار: محقق حلّى (675), علاّمه حلّى (726) و شهيد اول (734 ـ786هـ.ق.) بسيار مورد توجه فقيهان قرار گرفت.

6. مقداد بن عبدالله معروف به فاضل مقداد (826هـ.ق.) نيز شرحى بر مختصر النافع دارد, با عنوان التنقيح الرائع و كتابى در آيات الاحكام با عنوان كنزالعرفان. كتاب او را بايد در زمينه شرح آيات الاحكام, بهترين كتاب ناميد.31 و به همين دليل بسيار مورد توجه بوده است.

7. جمال السالكين ابوالعباس احمد بن فهد حلّى اسدى32.

وى, در سال 757 چشم به جهان گشوده و در سال 841هـ.ق. رخت از جهان بر بسته است. وى, دو شرح بر مختصر النافع دارد: يكى مهذب البارع و ديگرى المقتصر كه شهيد مطهرى, از روى سهو, آن را شرح ارشاد الاذهان ناميده است.33

او اهل سير و سلوك نيز بوده و عدةالداعى را در اين موضوع نگاشته است.

8. يحيى بن سعيد حلّى (601 ـ 698 ـ 690هـ.ق.) صاحب كتاب جامع للشرايع.34 او نخستين فقيهى است كه در بين عالمان شيعى موفق شد در موضوع قواعد فقهيه كتاب بنويسد. او كتابى با عنوان الاشباه و النظائر نگاشته كه بعدها احمد بن فهد حلّى آن را شرح كرده است.

9. شيخ على بن عبدالعالى كركى (945هـ.ق.) معروف به محقق ثانى و محقق كركى. از او و شهيد ثانى با عنوان المحقق و الشهيد الثانيان ياد مى شود. او به دعوت علماى ايران, به ايران هجرت كرد و شيخ الاسلام گرديد. هجرت محقق كركى به همراه شمارى از عالمان جنوب لبنان به ايران, باعث شد, تا شيعه در ايران رواج يابد و ايرانيانى كه سنى مذهب بودند, به مذهب تشيع بگروند. كتاب معروف او در فقه, جامع المقاصد است.35

10. زين الدين جبعى عاملى36 معروف به شهيد ثانى (911 ـ 965هـ.ق.) وى اهل جبل عامل است و مسافرتهاى فراوانى داشته و از استادان گوناگونى بهره برده است. وى, مدتى در جنوب لبنان پنج فقه تدريس مى كرده و شبها, براى گذران زندگى هيزم كشى مى كرده است!

روضه و مسالك الافهام و روض الجنان, از آثار اوست و مورد توجه عالمان بزرگ و حوزه هاى علميه و كتاب روضه او, سالهاست كه در حوزه هاى علميه تدريس مى شود.

پس روشن شد كه فقيهان از عصر محقق حلّى تا شهيد ثانى را متأخران مى گويند و وقتى گفته مى شود: متأخرين اين گونه فتوا داده اند, منظور فقهاى اين دوره اند.

....................مطالب مرتبط.............

قسمت اول رمزگشایی از روزگذاری فقها

قسمت دوم رمزگشایی از روزگذاری فقها

تنظیم برای تبیان حسن رضایی گروه حوزه علمیه

كاوشى نو شماره : 25-26محمد حسن ربانى

پی نوشت ها

28. (فقهاء نامدار شيعه)139/.

29. (بحارالانوار), ج40/1; (امل الآمل), ج64/2; (رياض العلماء), ج258/3; (لؤلؤة البحرين)199/; (المقابس13/; (روضات الجنات), ج264/4; (الكنى والالقاب), ج487/2; (فوائد الرضويه)257/; (اعيان الشيعه), ج100/8.

30. (فقهاء نامدار شيعه)155/; (روضات الجنات), ج5/6; (امل الامل), ج579/1; (شهداي الفضيله)80/; (ريحانة الادب, ج276/3; (مجالس المؤمنين), ج579/1; (تنقيح المقال), ج191/3.

31. (كنزالعرفان), مقدمه; (التنقيح الرائع), مقدمه; (رياض العلماء), ج216/5; (الكنى والالقاب), ج10/3; (بحارالانوار), ج41/1, (تنقيح المقال), ج245/3.

32. (بحارالانوار), ج17/1; (رياض العلماء), ج64/1; (المقابس)14/; (روضات الجنات), ج71/4; (مستدرك الوسائل), ج434/3; (الكنى والالقاب), ج380/1.

33. (آشنايى با علوم اسلامى)301/.

34. (امل الآمل), ج345/2; (رياض العلماء), ج242/5; (اعيان الشيعه), ج288/1.

35. (ريحانة الادب), ج272/5; (جامع المقاصد), مقدمه; (فقهاء نامدار شيعه)175/; (حبيب السير), ج609/4; (امل الآمل), ج121/1; (شهداء الفضيله)108/; (الكنى والالقاب), ج161/3; (لؤلؤة البحرين)151/; (روضات الجنات), ج360/4.