زیویه؛ از سقز تا پاریس

سال 1325 بود که ساکنان کردستان، رد یک قلعه باستانی را در این استان پیدا کردند. قلعه ای که در فاصله 55كیلومتری جنوب شرق شهرستان سقز و در شمال روستایی به نام زیویه قرار گرفته بود و تاریخ باستانی این منطقه را به امروز پیوند می زد.

این قلعه که بر روی تپه ای بلند بنا شده بود، هم از نظر معماری و هم از نظر آثار هنری یكی از شاخص ترین مكان های دوره تاریخی محسوب می شد و باستان شناسان پیش بینی می کردند که عمر این بنا به اقوام مَنّایی برسد. اقوامی كه در تاریخ باستان ایران می زیسته اند و محل حكومت آنها شمال غرب ایران و به عبارت دقیق تر، در جنوب دریاچه ارومیه و شمال كردستان فعلی بوده است.

ردپای زیویه در تاریخ

پیشینه‌ دژ زیویه را به سده‌ 9 پیش از میلاد و دوران حکومت آشوریان نسبت می دهند. زمانی که منایی ها تلاش می کردند در جنگ با آشوریان بر آنها تسلط پیدا کنند و این قلعه هم بخشی از تلاش این قوم برای کنترل شرایط و حفاظت از قلمروشان ساخته شده است. پس از مناییان و در دوران مادها، یعنی سده‌ 7 پیش از میلاد، قوم ایرانی سَکَه یا سکا (Saka) در این منطقه ساکن شدند و نام سقز در اصل به معنای محل سکاها است.

اما شاید بد نباشد اگر بدانید که اولین بار نام «زیویه» در سالنامه آشوری مربوط به سارگن دوم آورده شد. او در هنگام لشكركشی به سرزمین ماننا عنوان می كرد كه پس از تسخیر پایتخت ماننایی ها، یعنی ایزیرتر و شكست پادشاه آنها به نام «ایرانزو» 2 قلعه مهم مركزی سرزمین ماننا بنام های زیپیه (ایزیپیه ازیپنا) و آرماثیت را تصرف کرده است. بیشتر نویسندگان و پژوهشگران عقیده دارند زیپیه همین زیویه فعلی است و احتمال دارد كه محل قلعه آرماثیت نیز در روستای «قپلانتو» در 5 كیلومتری زیویه باشد.

در این كه قلعه زیویه یك قلعه حكومتی مهم و قابل توجه بوده است، شكی نیست. تا حدی که پرفسور گیرتنس محقق و باستانشناس فرانسوی، مؤلف كتاب «هنر ایران در دوره ماد و هخامنشی» معتقد است كه این قلعه یك قلعه حكومتی بوده و گنجینه به دست آمده را دفینه ای می داند كه در كنار جسد یك پادشاه سكایی گذارده شده است.

اهمیت، اعتبار و شهرت جهانی زیویه به زمانی برمی گردد كه در حوالی سال 1325 شمسی تعدادی از آثار آن در اثر بارندگی شدید و فرو ریختن قسمتی از خاك تپه به صورت اتفاقی كشف شد. بعد از آن بود که باستان‌شناسی امریکایی به نام رابرت رایسون شروع به کاوش در منطقه کرد.

اما چندی بعد، مجوز حفاری تجاری در زیویه از سوی مقامات کشور به نام یکی از عتیقه فروشان سودجو صادر شد و او فرصت پیدا کرد که در 8سال بعد، حدود 95 درصد از سطح تپه را مورد كاوش قرار دهد و هر آنچه از بقایای معماری قلعه دیده می شد، تخریب و بخش مهمی از آثار باستانی موجود در این قلعه را به دلالان كشورهای دیگر بفروشد. به همین دلیل است که اگر امروز سری به گالری ها و موزه های معروفی مثل لوور فرانسه، بریتانیای انگلستان و رمیتاژ لنینگراد بزنید، بخشی از اشیای زرین، نقره ای و سفالی این قلعه را در آنجا خواهید دید. قطعات عاج منقوش با طرح حیوانات و صحنه? شکار اساطیری، گردن‌بند طلا، سرِ عقاب طلائی و ظرف های سفالی طرح دار، مجسمه ای به وزن بیست خروار، تابوت، شمشیر و خنجر، جام های طلایی و لوازم سوارکاری بخشی از اشیاء به‌دست‌آمده در این قلعه بودند که هنوز بخشی از آنها در موزه های کشور نگهداری می شود.

از نظر كارشناسان سازمان میراث فرهنگی كردستان سفالینه های به دست آمده و دیگر آثار كشف شده از این قلعه باستانی نشان می دهد كه از اواسط قرن هشتم قبل از میلاد تا اوایل دوره هخامنشی، زندگی در این قلعه وجود داشته و با به سلطنت رسیدن داریوش هخامنشی و تهاجم او به سرزمین مادها زندگی در این قلعه به پایان رسیده است.

معماری بنا

ساختمان زیویه در هفت باروی جداگانه ساخته شده اند که هر کدام کارکرد منحصر به فردی داشته اند. به طوری که گفته می شود اولین بارو عبادتگاه یا مجموعه ساختمانهایی بوده كه آثار آن درست در پای كوه زیویه و در قسمت مسطحی در دامنه كوه برسر راه آبادی قره ناوبه عبد الموءمن وزیویه واقع شده است. دومین بارو که بالاتر از اولین بارو و در دست شرق كوه زیویه قرار دارد، ظاهرا بقایای یك منطقه مسكونی فوق العاده وسیع بوده كه سه طبقه داشته است. نوع مصالح ساختمانی این قسمت با مجموعه های دیگر فرق دارد و بیشتر از خشت و سنگ و ملاتی از ساروج ساخته شده  است. آن هم با اطاقهای متعدد و تو در تو با رنگ كاریهای نسبتا ساده.

اما سومین بارو هم که بر روی دومین طبقه طبیعی كوه ساختمانی بنا شده مشالح مرغوبی دارد که به طور مشخصی از باروی دوم یک سر و گردن بالاتر است. این ساختمان مربعی شکل است و روغن كاری اطاق های بنا رنگ و جلای خاص داشته و وسایل داخل اطاقها كاملاً دست نخورده باقی مانده و آثار فرش بر كف اتاقها بر جای بوده ، میز و مبل و صنی دارد. اكثر وسایل تزئینی این اتاق از مفرغ ساخته شده به نظر می رسد شاه نشین قلعه بوده باشد. به همین ترتیب چهار باروی دیگر هم هر کدام با کاربری مشخصی ساخته شده و در طول زمان مورد استفاده قرار گرفته اند.

گروه گردشگری تبیان- رستم زاد