قلب عالم کجاست؟

سخن گفتن از او که همیشه حاضر است گرچه ظاهر نیست دشوار است زیرا قلم کوتاه ما کجا و آستان مقدس او کجا! او که همچون خورشیدی پشت ابر می‌تابد و از نورش جهان منوّر است! می‌گویند او قلب عالم امکان است. می‌دانید یعنی چه؟! پس با ما همراه باشید.

عالم امکان

عالم امکان یعنی دنیایی که موجودات آن ممکنات هستند. ممکنات موجوداتی هستند که وجودشان از خودشان و در دست خودشان نیست و از این رو تنها خداوند متعال است که ممکن نیست بلکه او موجودی واجب است. یعنی وجودش از سوی خودش است و دیگری به او موجودیت نبخشیده است. در مقابل موجود واجب که همان خداوند متعال است؛ موجودات ممکن قرار دارند که در واقع همه عالم به جز خدا را در بر می‌گیرد. به بیان روشن‌تر ما سوی الله، عالم امکان است که در وجود و علمش نیازمند و فقیر إلی الله است. در فلسفه اسلامی موجودات ممکن را در مراتب وجودی متعددی تقسیم می‌نمایند که از بالاترین رتبه وجودی تا نازل‌ترین ایشان را در برمی‌گیرد. اما وجه مشترک همه مراتب وجودی آن است که همگی در وجودشان نیازمند موجود واجب یعنی حق تعالی هستند!

قلب عالم

قلب انسان مرکز و محلی است در بدن که از آنجا خون به همه اعضای دیگر داده می‌شود و با انتقال خون حیات امتداد می‌یابد. از این رو اگر قلبی از کار بیفتد آن بدن دیگر نمی‌تواند به حیات خود ادامه دهد.

عالم ممکنات هم قلبی دارد که از آنجا حیات در شاهرگهای عالم سریان و جریان می‌یابد. در نتیجه وجود قلب عالم امکان است که حیات را معنا می‌بخشد و موجودات را زنده می‌کند. قلب عالم امکان باید کسی یا چیزی باشد که بتواند زندگی و حیات واقعی یعنی وجودبخشی را برای موجودات ممکن به ارمغان آورد. او باید خود در درجه اول، موجودی باشد که در رتبه وجود بالایی قرار دارد تا بتواند وجودبخشی به عالم ممکنات را انجام دهد. زیرا دهنده چیزی نمی‌تواند خود فاقد آن چیز باشد و به بیان دیگر معطی شیء، فاقد شیء نیست. پس قلب عالم امکان کسی است که دارایی بیکرانی از وجود و حیات دارد و می‌تواند آن را به همه عالم امکان و به همه موجودات ممکن اعطا نماید!

برترین وجود عالم

قلب عالم امکان که می‌خواهد وجود و حیات را به سایر موجودات بدهد خود از همه وجودهای عالم برتر است. این برتری به معنای شدت کمالات و تشبّه او به باری تعالی است. یعنی قلب عالم امکان شبیه‌ترین موجودات به خداوند متعال است و از این رو سنّت‌های الهی را به بهترین وجهی می‌تواند در عالم پیاده کند.

در واقع او واسطه میان خدا و خلق است و خود در نهایت نیاز به خالق می‌تواند هستی بخشی و کمال دهی کند! مصداق این برترین وجود در عصر ما صاحب الزّمان و مهدی موعود(عج) است که تدبیر و اداره امور عالم را به خلیفه الهی از جانب خداوند انجام می‌دهد.

در واقع او واسطه میان خدا و خلق است و خود در نهایت نیاز به خالق می‌تواند هستی بخشی و کمال دهی کند! مصداق این برترین وجود در عصر ما صاحب الزّمان و مهدی موعود(عج) است که تدبیر و اداره امور عالم را به خلیفه الهی از جانب خداوند انجام می‌دهد.

مجرای فیض خدا

چنین واسطه‌ای میان خدا و خلق مجرایی است که فیض و رحمت الهی شامل بندگان می‌گردد. در نگاهی وسیع و بیکران معلوم می‌شود هر آنچه از روزی به موجودات از گیاهان، حیوانات و انسانها چه کافر چه دیندار چه مسلمان و چه غیرمسلمان می‌رسد همگی از واسطه‌گری قلبی است که عالم امکان را تدبیر می‌نماید.

اگر باران می‌بارد ...

اگر زمین خشک حاصلخیز می‌شود ...

اگر گلها شکوفه می‌کنند ...

اگر میوه‌ها بر روی درختان می‌رسند ...

اگر ماهی‌ها در تورهای صیادان غذای خانواده‌هایی را تأمین می‌کنند ...

اگر پرندگان تخم می‌گذارند و نسل‌شان افزون می‌شود ...

اگر انسان‌ها ...

همگی از مجرای فیض او می‌گذرد. زیرا او "قلب عالم امکان" است.

نتیجه‌گیری

تعبیر شاعرانه و لطیف "قلب عالم امکان" دارای معنایی عمیق و فلسفی است که سعی کردیم در این نوشتار به بخشی از آن اشاره کنیم!

رادفر- کارشناس ارشد فلسفه ی اسلامی، گروه دین و اندیشه تبیان

منابع و مآخذ

1- سیره ی چهارده معصوم در آثار علامه حسن زاده آملی- عباس عزیزی

2- نهج الولایه- حسن زاده آملی

3- هزار و یک کلمه- حسن زاده ی آملی

4- عصاره ی هستی- جوادی آملی

5- فصوص الحکم- ابن عربی

6- رحیق مختوم- جوادی آملی

7- تفسیر المیزان- علامه طباطبایی

8- نهایه الحکمه- علامه طباطبایی