ادامه ی این شعر شمایید!

نگاهی به مجموعه ی "نی زن، جذامی و باد" اثر سعدی گل بیانی

شعری که به ساده انگاری محکوم است همواره ساده نوشته نشده است و برعکس! پس اگر بخواهیم نقدی غیر فرمالیستی به بسیاری آثار داشته باشیم باید با دست خالی برگردیم و البته خطر آن نیز می رود که مجلات زرد راضیمان کند! بهتر است شعر بر طنابی راه برود که هم بر ادبیت خود در ساختهای متنوع زبانی تاکید کند و هم پس از پیراستن آن ادبیت به ژرفای معنا در لایه های تاویلی برسیم. و البته قطعا مراد از معنا نقل کلان روایت هایی نیست که عروس هزار دامادند! شاید منظور نوشتن در فضایی از آن کلان روایت ها باشد که "در" می گوید و ما را به دیوار می رساند. استعاراتی که هنوز در نظام نشانه شناسی قابل رمز گشایی اند نه ترکیباتی که بی فاصله به معنای خالص تبدیل شده اند.

باری سعدی گل بیانی راه پر خطری را انتخاب کرده است و بر لبه ای راه می رود که هرکدام از ملتزمان به فرم یا معنا یکسویش ایستاده و منتظر افتادنش هستند.

"نی زن، جذامی و باد" تلاشی است که نشان می دهد شعری که رویکردی انتقادی به اشعار دهه ی هفتاد و شصت داشت، قرار است چه پیشنهاداتی به شعر ایران ارائه کند. آیا این مجموعه خالی از ایراد است؟خیر!آیا پیشنهاداتش منحصر به فردند؟خیر!

اما آنچه باعث می شود به این کتاب دقیق تر نگاه کنیم تلاشی است که شاعر جهت نشان دادن سنتز شعر چند دهه ی اخیر ایران انجام داده است.

مجموعه ی مذکور در سال 1388 راهی بازار کتاب ایران شد و 92 صفحه است. اولین نکته ای که در این کتاب حواس مخاطب را جمع می کند، توجهی است که شاعر در تاکید بر امکانات زبانی در حوزه ی روایت دارد. روایت اشعار "نی، زن جذامی و باد" معمولا به شکلی ساده به مخاطب ارائه نمی شوند و با استفاده از تقاطع ها و لوله هایی که شاعر تمهید کرده است باید به ساختار در هم تنیده ی اشعار پی برد.

شعر در اتاق عمل(ص 25) فرضا استفاده ایست از دو روایت پارالل که در انتها به سرانجامی نزدیک می رسند. در روایت اول با فضای بیمارستان و جراحی روبرو می شوید و در روایت موازی با آن گویی شاعر است که بر تصاویری از بیمارستان شروع به دکلمه کرده است.

در اغلب اشعار این مجموعه قراری که شاعر با خودش دارد ارائه ی شعر به عنوان متنی آفریده و متاثر از سایر حوزه های هنری است، نه امپرسیونی وارده بر شاعر. لذا در اغلب اشعار شما به نوعی با آشنایی زدایی از فرمهای معهود روایت روبرو می شوید: گاه به شما علنا اعلام می شود این شعر فلان موقع شروع شده و تا وقتی که امری خلاق در آن نقش داشته باشد، ادامه خواهد داشت:

ادامه ی این شعر شمایید/می توانید باد بروید/باران برگردید/..../یکی از شما/شعر را ادامه نداده است(چه کسی در گودال دستم غرق می شد-ص20)

گاه از امکانات اجرایی زبان در نمایشنامه خوانی استفاده می شود. نمونه ی بارز و درخشان این کارکرد را می توان در شعر دیده بان لکنتی دید که شاعر با تکرار حروف به اجرایی از لکنت پرداخته است و همگنی این لکنت با فضای ناشی از ترس حاکم بر جنگ به درخشان شدن این نوع روایت کمک کرده است.

و یا شعری که دقیقا با نام "نمایشنامه" می توان دید که در پایان آن راوی نوعی تردید در مخاطب معهود شعر ایجاد می کند: و نمایشنامه/به همین دقت ادامه پیدا می کند وتمام می شود(ص76)

استفاده ی شاعر از اقتدار مجموعه ی شعر جهت ارائه ی نمایشنامه(و لو شعری با اسم و تاثیر از آن) جسورانه به نظر می رسد.

حتی اشعاری که با راویِ یگانه و روالی که بسیاری از مخاطبان به آن عادت دارند پیش می روند نیز  معمولا با تکرارهای موسیقایی، دست بردن در نحو سالم افعال و ... سعی در ایجاد نوعی فرم از پیش اندیشیده شده دارند.

این سطور بر منحصر به فرد بودن این اتفاقات در اشعار سعدی گل بیانی تاکید ندارد اما قرار است به نکته ای اشاره کند و آن توجه شاعر مجموعه ی "نی زن، جذامی و باد" به حوزه ی تصویر پردازی و مفهوم گرایی است در کنار تمام ویژگی های مذکور است.

شعر "کفش ها" نمونه ی خوبی است برای اشاره به قدرت شاعر در تصویرپردازی و ایجاد تعلیق با استفاده از آن. اما در شعرهایی که حتی تصویر پردازی وجه غالب آنهاست شاعر تن به وجه روایی بی آرایه نمی دهد و در نحو و روابط هم نشینی و جانشینی دست می برد. کافی است به شعر در گذشته خاطره ای جا مانده است نگاهی کرد(ص18).

متون سعی بر تهی شدن از معنا و عدم ایجا گفتمانی کلی ندارند لذا ازین لحاظ بایست بر مدرنیستی بودن اشعار گل بیانی تاکید کرد. اما در عین حال شاعر معمولا قهار نیست و در تردید به روایت می پردازد و این اتفاق اشعار او را به مدرنیست های متاخر متمایل می سازد.

شاعر تمایل به پررنگ کردن نوع روایت شعر و دست اندازی های صورت گرفته در آن دارد لذا نبایست پیرامون ساختار اشعار او آنچنان دقیق شد. لیکن سوالی که گه گاه پیش می آید علت ترمز بریدگی بعضی اشعار این مجموعه با توجه منطق روایی آن اشعار است. قرار نیست با نگاهی ساختارگرا به نقد شعری برویم که خود این چنین پیشنهادی به ما نمی دهد لیکن حق داریم در ساختار کلی اشعار با توجه به نوع روایت آن دقت کرده و پس از دسته بندی و پیدا کردن روالی مشخص، عناصری که سعی در به هم ریختن نظام کلی شعر دارند را مشخص و مورد حمله قرار بدهیم.

شاید بلند بودن اشعار این مجمعه مانع از آوردن مثال جهت نشان دادن به هم ریختگی ساختار روایی شعری خاص باشد لیکن گاه شاعری که سعی می کند از روال حاکم بر بسیاری اشعار عامه پسند و توصیفی فرار کند خود به گونه ای دیگر به دام آن می افتد و با توجه به برجستگی زبان به وجه وصفی ماجرا توجه کمتری مبذول می دارد.

از نکات جالب توجه در این اشعار نوعی عینی گرایی است که در اشعاری که سعی به بر هم زدن نظامهای معهود روایی دارند کمتر دیده می شوند. در عین اینکه شعرهای این مجموعه با توجه به فاصله گذاری ها نوعی نوشتار صنعتی و اندیشیده را به ذهن متبادر می کنند لیکن از بار حسی شعر نگذشته و به راحتی قدرت برانگیختن احساسات مخاطب را دارند که این ویژگی در توفیق مجموعه مذکور نقش به سزایی داشته است.

به طور کل روالی که سعدی گل بیانی در مجموعه ی "نی زن، جذامی و باد" در پیش گرفته است قادر است طیفهای مختلف شعری را از خود راضی نگه دارد. در عین حال که ساده نگار نیست، غیر قابل فهم هم نیست و به علت استفاده ی مناسب از بار حسی کلمات مخاطب را با خود همراه می کند. حال بایست ببینیم گل بیانی در مجموعه های آتی خود چطور از گسستهای روایی دوری خواهد کرد.

تهیه و تنظیم برای تبیان: زهره سمیعی – بخش ادبیات