اسماء با مسما

(2)

اشاره:

در باب نامهای قرآن و تعداد آن از دیرباز تا کنون میان مفسران و قرآن پژوهان اختلاف نظر بوده است.

ابوالفتوح رازى در تفسیرش 43 نام براى قرآن بر می شمارد. زركشى به نقل از قاضى ابوالمعالى این عدد را 55 اسم می رساند  و برخی دیگر تا هشتاد اسم هم گفته اند.

کثیری از این اسامی گفته شده جنبه وصفی داشته و اطلاق عنوان اسم بر آنها خالی از وجه نیست.

سلسله نوشتار" اسماء با مسما" می کوشد تا در هر نوبت شما را با یکی از این نام های زیبای قرآن آشنا سازد.

( احسن‌الحدیث اولین اسم با مسمای قرآن که در مقاله گذشته در باره آن بحث شد.)

اُمّ الكتاب:

این واژه سه ‌بار و در سوره‌هاى آل‌عمران/3،7؛ رعد/13،39 و زخرف/43،4 آمده است. راغب اصل «امّ» را به معناى مادر گرفته كه سپس تعمیم یافته و به چیزى كه اصل براى وجود چیزى دیگر، یا اصل براى تربیت و اصلاح آن یا آغاز چیزى باشد اطلاق شده است[1]؛ ولى ابن‌فارس «اُمّ» را داراى 4 معناى نزدیك به هم دانسته است: اصل، مرجع، جماعت و دین.[2]

كتاب نیز به معناى صحیفه‌اى است كه در آن چیزى نوشته شده باشد.[3] این واژه به صورت معرفه (الكتاب) در مواردى بر تورات (نك: بقره/2، 53 ، 79) و در موارد زیادى بر قرآن (نك: بقره/2، 1؛ آل‌عمران/3، 7) و نیز بر لوح محفوظ[4] (احزاب/33، 6) اطلاق شده است. تركیب «امّ الكتاب» در قرآن كریم سه بار و در دو معناى متفاوت به‌كار رفته است:

1. آیات محكم؛ در آیه 7 آل‌عمران/3 با تقسیم آیات قرآن به محكم و متشابه بر آیات محكم «اُمّ‌الكتاب» اطلاق شده است: «هُوَ الَّذِى اَنزَلَ عَلَیكَ الكِتـبَ مِنهُ ءایـتٌ مُحكَمـتٌ هُنَّ اُمُّ الكِتـبِ واُخَرُ مُتَشـبِهـتٌ ...»  مفسران در توجیه نامگذارى آیات محكم به اُمّ الكتاب وجوهى را بیان كرده‌اند.

الف. چون آیات محكم، مطلوب اصلى است و مراد آنها نیز روشن و همچنین مرجع تفسیر آیات متشابه است.[5]این نظر از شهرت بیشترى میان مفسران برخوردار است.

ب. محكم با حَكَم (= داور) هم ریشه است و آیات محكم بسان حَكَمى براى تفسیر آیات متشابه، و روشنگر مراد آنهاست.[6]

ج. چون آیات محكم بیشتر آیات قرآن را فراگرفته است. شاهد این معنا اطلاق «اُمّ العَسكر» بر عَلَم لشكر است، بدان جهت كه سپاهیان را بر گرد خود جمع مى‌كند. اطلاق «اُمّ البلد» بر كسى كه بیشترِ امور شهر را تدبیر مى‌كند نیز شاهد دیگرِ آن است.[7]

د. چون آیات محكم بر فرایض، حدود و احكام مشتمل است.[8]

هـ . وجود آیات محكم در همه كتابهاى آسمانى،[9] یا پذیرش این آیات از سوى همه پیروان ادیان الهى،[10] دلیل این نامگذارى است.

2. لوح محفوظ؛ آیه 39 رعد/13 خبر مى‌دهد كه اُمّ‌الكتاب نزد خداوند است: «یَمحوا اللّهُ ما یَشاءُ ویُثبِتُ و عِندَهُ اُمُّ الكِتـب = خدا آنچه را خواهد از میان مى‌برد و [یا] بر جاى و استوار مى‌دارد و مادر كتاب نزد اوست» و آیه 4 زخرف/43 خبر مى‌دهد كه قرآن در اُمّ الكتاب نزد خداوند، بلند مرتبه و استوار است: «و اِنَّهُ فى اُمِّ الكِتـبِ لَدَینا لَعَلىٌّ حَكیم» مفسران متأخر اُمّ الكتاب در این دو آیه را به اصل و اساس كتاب معنا كرده و با استناد به آیات 21 ـ 22 بروج/85 : «بَل هُوَ قُرءانٌ مَجید فى لَوح مَحفوظ» مراد از آن را لوح محفوظ ـ كه هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به آن راه ندارد ـ دانسته‌اند.[11] این تفسیر از ابن‌عباس و مجاهد نیز گزارش شده است[12].

دیدگاههاى مفسران:

در میان كلمات مفسران تفسیرهاى دیگرى نیز از اُمّ الكتاب در این آیه دیده مى‌شود كه از این قرار است:

1. در نقلهایى از ابن‌عباس، مجاهد، قتاده و عكرمه به مجموعه كتاب و اساس آن (جملة الكتاب و اصله)[13] تفسیر شده است.

2. نظریه دیگرى اُمّ الكتاب را به علم منزه از تغییر الهى تفسیر كرده است.[14] برخى در توضیح این تفسیر مى‌گویند: اُمّ الكتاب ازاین‌رو به علم الهى تفسیر شده است كه آنچه در صحیفه‌هاى فرشتگان و جاهاى دیگر نوشته مى‌شود موافق علم ازلى الهى است و علم خداوند اساس و ریشه و امّ آن است.[15] این تفسیر از كعب نیز نقل شده است. وى در پاسخ ابن‌عباس كه از اُمّ الكتاب پرسیده بود گفت: خداوند به آنچه مى‌خواست خود بیافریند یا بندگانش بسازند علم داشت، آنگاه به علم خود خطاب كرد: كتاب باش. آن نیز كتاب شد.[16]

3. فخررازى با مقایسه میان آیه 4 زخرف/43 و 7 آل‌عمران/3 احتمال داده است كه مراد از اُمّ الكتاب در سوره زخرف آیات محكم قرآن و مرجع ضمیر «إنَّه» آیات همین سوره باشد، بنابراین، مفاد آیه این است كه سوره حم (زخرف) در میان آیات محكم قرآن واقع شده و از جایگاه بلند و استوارى برخوردار است.[17]

4. در نقلى از عكرمه اُمّ الكتاب در آیه 4 زخرف/43 به قرآن تفسیر شده است.[18]

5 . ابن‌جریج و ابن‌عباس به «الذكر» تفسیر كرده‌اند. و چنان چه مقصود از «الذكر» قرآن كریم باشد با تفسیر پیشین یكسان خواهد بود.

6 . نظر دیگرى مراد از اُمّ الكتاب را حلال و حرام دانسته است.[19] مفسران متأخر به این نظر كه در ذیل آیه 39 رعد/13 از حسن بصرى نقل شده چندان توجهى نكرده و مراد وى را توضیح نداده‌اند.

7. در روایتى از حضرت صادق(علیه السلام) كه گویا تأویل و تفسیرى از باطن آیه است مراد از اُمّ الكتاب در سوره زخرف، سوره حمد معرفى شده است. آن حضرت مرجع ضمیر «إنّه» را على بن‌ابى‌طالب(علیه السلام)دانسته و در پاسخ این پرسش كه در كجاى اُمّ الكتاب از على(علیه السلام)یاد شده فرمودند: در آیه «اِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقیم» (حمد/1،6)[20]

8 . اهل معقول اُمّ الكتاب را بر امور متعددى چون عقل اول از سلسله عقول طولیه ده‌گانه[21]، نفس كلّیه، انسان كامل، ماهیت حقایق كه كتاب از آن متولد مى‌شود و خود نه موجود است و نه معدوم، و لوح محفوظ تطبیق داده‌اند[22]، به هر حال از مجموع دو آیه یاد شده (39 رعد/13 و4 زخرف/43) برمى‌آید كه اُمّ‌الكتاب اوّلا نزد خدا است: «عنده، لدینا» و ثانیاً از هرگونه تغییر، تحوّل و زوال مصون است و ثالثاً اندیشه و عقل بشرى به آن راه ندارد.[23]

افزون بر دو معناى پیشین «ام الكتاب» نامى براى سوره فاتحة الكتاب معرفى شده است.[24] ظاهراً این نام از سوى پیامبر(صلى الله علیه وآله) بر این سوره نهاده شده است. در دو روایت كه دارقطنى و بیهقى در سنن خود و ترمذى، ابن‌منذر، ابن‌ابى‌حاتم و ابن‌مردویه در تفسیر خود آورده‌اند، وى نقل مى‌كند: پیامبر(صلى الله علیه وآله)سوره حمد را اُمّ الكتاب خوانده است.[25] در روایت دیگر ابىّ بن كعب مى‌گوید: فاتحة الكتاب را بر پیامبر(صلى الله علیه وآله)خواندم. حضرت سوگند یاد كرد كه نه در تورات، نه در انجیل، نه در زبور و نه در قرآن سوره‌اى بسان آن نازل نشده است. آن اُمّ الكتاب و ... است.[26] نیز در حدیث دیگرى كه جابر از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)نقل كرده از سوره حمد با نام اُمّ الكتاب یاد شده است[27].

در روایاتى از اهل‌بیت(علیهم السلام) نیز امّ الكتاب بر سوره فاتحةالكتاب اطلاق شده است، از آن جمله عیاشى در آغاز تفسیر سوره فاتحه از امام صادق(علیه السلام)روایت مى‌كند كه آن حضرت فرمود: اسم اعظم خداوند در امّ الكتاب پراكنده است[28] و در روایتى دیگر از آن حضرت آمده است كه حضرت فرمود: 4 بار صداى ناله ابلیس بلند شد. چهارمین بار هنگامى بود كه امّ الكتاب یعنى «اَلحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العــلَمین» نازل شد.[29] روایتى نیز از حضرت رضا(علیه السلام)نقل شده كه در آن بر سوره حمد اُمّ الكتاب اطلاق شده است.[30]

در مقابل، از ابن‌سیرین و حسن بصرى نقل شده كه آن دو خوش نداشتند سوره حمد را اُمّ الكتاب بنامند، زیرا اُمّ الكتاب نزد خداوند است (نك: رعد/13، 39)[31]؛ نیز مرسى مى‌گوید: حدیثى نقل شده كه مى‌گوید: كسى سوره حمد را اُمّ الكتاب نخواند، بلكه فاتحة الكتاب بخواند. سپس این حدیث را رد كرده و صحیح ندانسته است؛ اما سیوطى اصل حدیث بودن چنین سخنى را انكار كرده است.[32] مفسران درباره علت نامگذارى سوره حمد به اُمّ الكتاب وجوهى شمرده‌اند:

1. برخى با استناد به اطلاق «اُمّ القوم» بر رئیس قوم به سبب برتریش بر سایر افراد قوم، علت این نام را برتر بودن سوره حمد بر سایر سوره‌ها دانسته‌اند. (درباره برترى سوره حمد بر سایر سوره‌هاى قرآن =>  حمد/سوره)

2. در نظرى دیگر برابر بودن حرمت این سوره با همه سوره‌هاى دیگر راز این نامگذارى بیان شده است.[33]

3. نظر دیگر، علت را پناهگاه بودن سوره حمد براى اهل ایمان یاد كرده است. در این نظریه به اطلاق «اُمّ» بر عَلَم استشهاد شده است، زیرا عَلَم پناهگاه سپاهیان در میدان جنگ است.[34]

4. محكم بودن آیات سوره حمد و اینكه در سوره آل‌عمران آیات محكم اُمّ الكتاب خوانده شده وجه دیگرى براى این تسمیه برشمرده شده است.[35]

5 . عده‌اى جامعیت و اشتمال سوره حمد بر كلیات معارف قرآن را سبب این نامگذارى بیان داشته‌اند.[36]

6 . برخى معتقدند سوره حمد از آن رو اُمّ الكتاب نام گرفته كه در آغاز كتاب (قرآن) قرار گرفته است.[37]

نویسنده: سید محمود دشتى

تنظیم: شکوری_گروه دین و اندیشه تبیان

منابع

الاتقان فى علوم القرآن؛ البرهان فى تفسیر القرآن؛ تأویل الآیات الظاهرة فى فضائل العترة الطاهره؛ التحقیق فى كلمات القرآن الكریم؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ تفسیر العیاشى؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن كثیر؛ التفسیر الكبیر؛ جامع البیان عن تأویل آى القرآن؛ الجدید فى تفسیر القرآن المجید؛ الدرالمنثور فى التفسیر بالمأثور؛ رسائل فلسفى؛ روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم؛ روض‌الجنان و روح الجنان؛ شرح فصوص الحكم؛ فرهنگ معارف اسلامى؛ الكشاف؛ مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن؛ معجم مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المیزان فى تفسیر القرآن.